Еліміздегі ең басты проблемалардың бірі жеке сот орындаушылар институтының құрылуы. Осы кезеңнен бастап клооекторлар мен жеке қарыз беруші ұйымдар жалдамалы нотариустар мен жеке сот орындаушлыра арқылы халықтың ығырын шығарып, есеп-шоттарын бұғаттап ойларына істеп келеді. Әрбір түсетін азын-аулақ пайыздық табыс үшін халықтың мемлекетке деген көзқарасын өзгертіп, әлеуметтік дағдарысқа әкелуде. Тіптен Республикалық жеке сот орындаушылар палатасы, әр өңірлік палаталар құрып алған бұл топты кім қаржыландырады. Үкімет жеке сот орындаушылар мен нотариустар институтын жойып толық цифрландыруға қашан көшеді. Мәжіліс тиісті заңға өзгерістер енгізгенімен жеке сот орындаушылар мен нотариалдық конторалар заңды белден басуын қояр емес. Халықтың арыз-шағымының көбеюі осының дәлелі емес пе? Бұл мәселе Қазақстандағы жеке сот орындаушылары (ЖСО) қызметінің жүйелі проблемаларын көрсетеді. Жыл өткен сайын оларға қатысты шағымдар санының күрт өсуі мемлекеттік органдардың тиісті шараларды қабылдамауын немесе жеткіліксіздігін аңғартады.
Неліктен мемлекеттік органдар әрекет етпейді?
1. Жүйелік кемшіліктер – Қазақстанда сот шешімдерін орындау механизмі жеткілікті түрде бақыланбайды. ЖСО-ның әрекеттері көбіне азаматтардың құқықтарын бұза отырып жүзеге асады, бірақ бұл заңнамада нақты реттелмеген немесе тиісті қадағалау жоқ.
2. Қадағалау әлсіздігі – ҚР Әділет министрлігі ЖСО қызметін реттеуші орган болғанымен, бақылау тетіктері тиімсіз. ЖСО көбіне өз бетінше әрекет етіп, заң бұзушылықтарға барады.
3. Мүдделер қақтығысы – Жеке сот орындаушылары мемлекеттік мекеме емес, жеке кәсіпкерлер ретінде жұмыс істейді. Олардың басты мақсаты – пайда табу, ал борышкерлердің құқықтары көбіне екінші орынға қалдырылады.
4. Құқықтық сауатсыздық – Көптеген азаматтар өз құқықтарын толық білмейді және ЖСО-ның заңсыз әрекеттеріне қарсы тұра алмайды.
Не істеу керек?
🔹 Реформа қажет – ЖСО қызметін қатаң қадағалайтын жаңа бақылау механизмі керек.
🔹 Ашықтық пен есептілік – Әрбір ЖСО әрекеті туралы ашық есеп беріліп, олардың қызметі азаматтардың шағымдары негізінде бағалануы тиіс.
🔹 Құқықтық қорғау – Халықтың құқықтық сауатын арттырып, заңсыз әрекеттерге шағымдану жолдарын жеңілдету қажет.
🔹 Қылмыстық жауапкершілік – Заң бұзған ЖСО-ларға қатысты нақты жазалау шаралары енгізілуі тиіс.
Егер жағдай өзгермесе, әлеуметтік наразылықтың күшеюі әбден мүмкін. Сондықтан мемлекеттік органдар бұл мәселеге шұғыл назар аударуы тиіс.