Қазақ халқының
этногенезі – күрделі және көпқабатты процесс, бұл бірнеше тарихи кезеңдер мен
ұлыстардың бірігуі, этникалық топтардың араласуы нәтижесінде қалыптасқан
құбылыс. Осы тарихи оқиғалардың ішінде Жошы ханның қазақ халқының
этногенезіндегі орны ерекше.
Жошы ханның
басқаруындағы территорияларда моңғолдардың және жергілікті көшпелі халықтардың
бірігуі этникалық құрылымдардың қалыптасуына зор әсер етті.
Бұл мақалада Жошы хан мен оның ұрпақтарының қазақ халқының этногенезіндегі рөлін зерттей отырып, моңғол, түркі және қазақ этностарының араласуынан пайда болған мәдени және саяси құрылымдарды талдаймыз.
1. Жошы ханның өмірі мен тарихи орны
Жошы хан, Шыңғыс ханның үлкен ұлы, моңғол империясының батыс бөлігінің негізін қалаушы тұлға ретінде тарихта белгілі. Ол 1218 жылы қазіргі Қазақстан аумағына жорық жасаған және жергілікті көшпелі халықтармен қарым-қатынас орнатқан. Жошы ханның билік жүргізу кезеңінде моңғолдардың әскери жорықтары мен әкімшілік реформалары нәтижесінде үлкен территориялар қосылды, бұл кейіннен қазақ халқының этногенезіне елеулі ықпал етті.
Жошы ханның билік еткен территориялары Шыңғыс ханның үлкен ұлысы ретінде моңғол империясының құрамында болғанымен, оның саяси және мәдени ықпалы жергілікті халықтардың өміріне терең әсер етті. Бұл кезеңде Қазақстан аумағындағы көшпелі халықтар мен моңғолдар арасында мәдени және саяси өзара байланыстар пайда болды, нәтижесінде қазіргі қазақ халқының этникалық құрылымы қалыптасудың алғашқы кезеңдеріне кірісіп, этногенездің маңызды факторы ретінде есептеледі.
2. Жошы ханның этногенезге әсері
Жошы ханның
этногенезге әсері өте терең әрі көпқабатты болды. Оның басқаруында болған
аймақтардың этникалық құрылымында моңғол, түркі және жергілікті көшпелі
халықтардың өзара әсерлесуі орын алды. Бұл этникалық топтар өзара араласып,
жаңа этникалық құрылымдардың пайда болуына ықпал етті.
Моңғолдар мен түркілердің қосылуы нәтижесінде көне түркі тілдері мен моңғол тілдері, мәдениеттері мен салт-дәстүрлері арасында бірқатар ұқсастықтар қалыптасты. Тарихшылар мен этнографтар Жошы ханның және оның ұрпақтарының этногенезге қосқан үлесін үлкен деп бағалайды.
Қазақ халқының құрамында моңғолдық элементтердің болуы оның мәдениетіндегі ерекшеліктерді айқындайды. Моңғолдардың көшпелі өмір салты, әскери тәртіптері, басқару жүйесі қазақ қоғамында өз ізін қалдырды. Бұл кезеңде қазақ халқының қалыптасуына тікелей ықпал еткен факторлар арасында ұлысаралық байланыстар мен саяси одақтар да маңызды рөл атқарды.
3. Ғалымдардың зерттеулері мен пікірлері
Жошы хан мен оның ұрпақтарының қазақ халқының этногенезіндегі рөлін түсіну үшін бірқатар ғалымдардың зерттеулері мен пікірлерін қарастыру маңызды. Тарихшылар мен этнографтар бұл мәселені әртүрлі бағытта зерттеп, Жошы ханның тарихи мұрасын тереңінен зерттеген.
С. Г. Кляшторный Жошы ханның этникалық және саяси ықпалы туралы жазған. Ол Жошы ханның ұлысымен байланысты аймақтарда түркі және моңғол мәдениеттері мен тілдерінің синтезі пайда болғанын, бұл қазақ халқының қалыптасуына негіз болғанын көрсетеді. Кляшторныйдың зерттеулерінде моңғолдардың және жергілікті халықтардың араласуы нәтижесінде жаңа этникалық топтардың пайда болуы туралы пікірлері орын алады. Ол бұл процесті өзара әсерлесу ретінде сипаттайды, мұнда әртүрлі мәдениеттер мен әлеуметтік құрылымдардың біріккені атап өтіледі.
Р. Б. Сүлейменов Жошы хан мен оның ұрпақтарының қазақ этногенезіне қосқан үлесі туралы зерттеулер жүргізген ғалым. Ол Жошы ханның ұрпақтары, әсіресе Батый ханның Алтын Орда мемлекетінің құрылуына ықпалын ерекше атап көрсетеді. Сүлейменов Жошы ханның ұрпақтарының көшпелі халықтармен саяси және мәдени байланыстар орнатуын қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу кезеңі ретінде қарастырады. Оның пікірінше, Алтын Орда мен қазақ хандығының құрылуы арасында тікелей байланыс бар.
Ә. Қалиұлы Қазақ халқының этногенезіне қатысты зерттеулерінде Жошы хан мен оның ұрпақтарының әсерін ерекше атап өтеді. Ол Жошы ханның билік құрған аймақтарындағы этникалық топтардың араласуының қазақ халқының қалыптасуындағы маңыздылығын сипаттайды. Қалиұлының пікірінше, қазақ халқының этногенезі тек моңғолдық элементтердің қосылуымен шектелмей, түркі және басқа да көшпелі халықтардың мәдени және әлеуметтік ықпалынан да туындаған.
Е. Бекмаханов өзінің «Қазақстан тарихы» еңбегінде Жошы хан мен оның ұрпақтарының қазақ халқының этникалық құрылымындағы орнын зерттейді. Бекмаханов Жошы ханның ұрпақтарының билігіне қатысты Қазақстанның батыс аймақтарындағы этникалық процестерді қарастыра отырып, түркі және моңғол халықтарының өзара ықпалын, олардың қазақ халқының қалыптасуына қосқан үлесін кеңінен талқылайды.
4. Жошы ханның ұрпақтарының қазақ халқының этногенезіне ықпалы
Жошы ханның ұрпақтары — Батый хан мен оның кейінгі ізбасарлары Алтын Орда мемлекетін құрған кезде, Жошы ханның негізін қалаған саяси құрылым жалғасын тапты. Алтын Орда мемлекеті көптеген түркі және моңғол тайпаларының өзара ықпалының нәтижесінде қалыптасты, ал оның құрамында қазақ жеріндегі көптеген тайпалар мен халықтар болды. Бұл мемлекеттің саяси жүйесі мен әскери құрылымы қазақ халқының дамуында зор роль атқарды.
Жошы ханның ұрпақтары қазақ халқының этногенезі үшін маңызды болғаны белгілі. Алтын Орда мен қазақ хандығының пайда болуына дейінгі кезеңде саяси және этникалық бірлестіктер қалыптасты. Бұл кезеңде қазақ халқының ұлысаралық байланыстары мен аумақтық бірлігі нығайды. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуында Жошы ханның ұрпақтарының ықпалы ұзақ уақыт бойы сақталды.
Жошы хан қазақ халқының этногенезінде маңызды тұлға болып табылады. Оның өмірі мен билік жүргізуі, оның ұрпақтарының қазақ халқының этникалық құрылымына әсері туралы деректер қазақ тарихының маңызды кезеңдерін көрсетеді. Жошы ханның басқару жүйесі, оның ұлысаралық байланыстары мен әскери реформалары қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуына негіз салды.
Жошы ханның тұсындағы мәдени және саяси өзара ықпалды зерттеу арқылы қазақ халқының этногенезін түсінуге мүмкіндік береді. Оған қатысты зерттеулердің көпшілігі Жошы хан мен оның ұрпақтарының қазақ хандығы мен қазақ халқының қалыптасуындағы маңызды рөлін көрсетеді. Тарихшылар мен этнографтар Жошы ханның тұсындағы әлеуметтік, мәдени, және саяси процестерді зерттей отырып, қазақ халқының қалыптасуында оның тарихи орнының айрықша екенін дәлелдейді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Тұрсынов Х. «Жошы хан және қазақтың этникалық тарихы». Алматы, 2005.
2. Досмұхамедов Х. «Қазақ хандығының құрылуы». Астана, 2009.
3. Марғұлан Ә.Қ. «Қазақ этногенезі». Алматы, 1991.
4. Құдайбергенов Қ. «Алтын Орда және қазақ мәдениеті». Алматы, 2011.
5. Сүлейменов М. «Жошы хан және оның
ұрпақтары». Алматы, 2010.