Көкшетау қаласына жақын орналасқан Садовое ауылында жеке кәсіпкер және өнертапқыш Бақытжан Мәметханұлының "Бионұр" кәсіпорны биогаз және органикалық тыңайтқыш өндіреді.
Аталған жоба Қазақстанның ауылдық аймақтарында жаңартылатын энергия көздерін дамытудың, қалдықтарды басқарудың және топырақ құнарлылығын арттырудың ғылыми негізделген үлгісі ретінде қарастыруға лайық.
1. Технологиялық процесс және ғылыми негіздеме
Кәсіпорында қолданылатын негізгі технология – анаэробты ашыту (biogas anaerobic digestion). Бұл процесс оттегі қатыспайтын ортада органикалық қалдықтардың микробиологиялық ыдырауына негізделеді. Нәтижесінде екі негізгі өнім түзіледі:
Биогаз – құрамында 55–70% метан (CH₄), 25–40% көмірқышқыл газы (CO₂) бар жанғыш газ қоспасы. Әлемдік стандарттар бойынша бұл газдың энергетикалық потенциалы 1 м³ ≈ 20–22 МДж.
Дигистат (органикалық тыңайтқыш) – топырақ құрылымын жақсартатын, гумус түзілуін жылдамдататын, құрамында азот, фосфор, калий және микроэлементтер сақталатын биологиялық тыңайтқыш.
Бақытжан Мәметханұлы құрастырған реакторлар мемлекеттік патентпен қорғалған, бұл оның технологиясының отандық инновация ретінде мойындалғанын көрсетеді.
2. Өндірістің масштабы және энергетикалық тиімділігі
Кәсіпорында шамамен 40 ірі қара малдың органикалық қалдығы қайта өңделеді. Ғылыми есептеулерге сәйкес:
Бір ірі қара мал тәулігіне орта есеппен 20–25 кг көң шығарады;
Бұл көлемнен күніне 1,0–1,5 м³ биогаз өндіруге болады;
Демек, 40 малдан күніне 40–60 м³ биогаз алуға мүмкіндік бар.
Бұл көлем ауылдық үй шаруашылықтарын жылумен қамтуға немесе шағын электр генераторларын іске қосуға жеткілікті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей (Үндістан, Қытай, Германия), ауыл шаруашылығы секторындағы биогаз қондырғылары газдандыру деңгейі төмен аймақтарда энергетикалық тәуелділікті азайтудың ең тиімді жолдарының бірі болып саналады.
3. Экологиялық және агрономиялық әсері
Жоба бірнеше бағыт бойынша экологиялық тиімділік береді:
3.1. Парниктік газдардың азаюы
Органикалық қалдықтар ашық жерде ыдырағанда атмосфераға метан бөлінеді. Бұл метанның парниктік әсері CO₂-ден 28–34 есе жоғары.
Анаэробты реакторлар бұл газды ұстап, энергия көзіне айналдырады — бұл GHG emissions reduction тұрғысынан тиімді шешім.
3.2. Топырақ құнарлылығын арттыру
Дигистат құрамында:
минералданған азот (N),
өсімдіктерге сіңімді фосфор (P₂O₅),
калий (K₂O),
гумин қышқылдары
сақталады. Бұл топырақтың биологиялық белсенділігін арттырып, оның су сіңіру және құрылым түзу қабілетін жақсартады.
3.3. Қалдықсыз технология моделі
Аталған жүйе толық дерлік қалдықсыз жұмыс істейді, бұл циркулярлы экономиканың (circular economy) негізгі принциптеріне сәйкес келеді.
4. Инвестициялық және әлеуметтік-экономикалық әлеует
Кәсіпкердің болашақ жоспарлары – органикалық шикізатқа негізделген экологиялық шипажай салу. Бұл бастама бірнеше стратегиялық бағытпен тоғысады:
жасыл энергетика,
эко-агротуризм,
ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту,
жергілікті қоғамдастықтың табысын әртараптандыру.
Мұндай инфрақұрылымдық жобалар халықаралық ұйымдардың – БҰҰДБ, GEF, АДБ, ауылдық даму қорлары – қолдау көрсететін бағыттарының бірі болып табылады.
Садовое ауылындағы Бақытжан Маметханұлының жобасы Қазақстандағы биоэнергетиканың қолданбалы әлеуетін көрсететін маңызды мысал.
органикалық қалдықтарды өңдеудің ғылыми негізделген технологиясын пайдаланады;
энергия тиімділігін арттырады;
ауылдық аумақтардың энергетикалық қауіпсіздігін жақсартады;
экологиялық тұрақтылықты күшейтеді;
аграрлық сектордағы инновациялық модель ретінде масштабтауға жарамды.
Тиісті мемлекеттік және халықаралық қолдау көрсетілген жағдайда, мұндай нысандар ауылдық елді мекендерді арзан энергиямен қамтып қана қоймай, өңірлік деңгейде жасыл экономика кластерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Аталмыш жобаны жүзеге асырып отырған Бақытжан Маметханұлының арманы көп. Мемлекет қолдап, субсидия мен гранттар бөлсе тіпті малдың қиынан бензинде, майда шығара аламын дейді. Еліміздің Ұлттық ғылым академиясы жасай алмаған ғылыми жобаға қызығушылық танытушылар баршылық. Ғылым саласының бірқатар беделді профессорлары келіп мойындап кеткен биорекаторлар одан шығатын өнімнің ел экономикасына, экологиясына тигізер пайдасы шаш етектен екені сөзсіз. Талап пен талант бар алайда таныс жоқ,. Ед игілігіне еңбегін етіп жүрген Бақытжан Маметханұлындай жергілікті өнертпақыш азаматарды қолдаса, еліміздегі экология саласының оқу орындарындағы студенттер үшін таптырмас дайын лаборатория болар еді. Редакциямыз алдағы уақытта Бақытжан Маметханұлымен бірлесе отырып, азаматтың еңбегін насихаттауға барынша атсалысатын болады. Биыл Президентіміз "Жұмыс жылы" деп жариялаған еді. Ендеше ауылдың әлеуетін көтеріп жүрген Бақытжан Маметханұлы кез келген марапатқа лайық тұлға деп есептейміз.
Баяжума Асылбек