Ғалымдар мен зерттеушілер әлі күнге дейін осы халықтың шығу тегін талқылап келеді.
Моңғорлар (өз аттарымен — хор, мэнгулэ, мэнгуэр кунь және басқа да аттармен) — моңғол тілдес халықтардың бірі, олардың өкілдері ақ моңғорлар деп аталады.
Моңғорларға Қытайдағы 56 ресми танылған ұлттар кіреді.
Моңғор тілі екі диалектіден тұрады: хучжуский, тибет тілінің айтарлықтай әсері бар және миньхэский — қытай тілінің әсері бар.
312 жылы Цинхайда Сяньби, немесе моңғол мемлекеті Тогон құрылды, ол 663 жылы тибеттердің жаулап алуына дейін өмір сүрді.
Моңғордардың этногенезінде батыс моңғолдық, түркілік, тибеттік және қытайлық компоненттер байқалады. Тіпті моңғордардың гректердің ұрпақтары екендігі туралы пікірлер де бар, олар Ұлы Жібек жолымен саяхат жасаған. Бұл нұсқа қазіргі заманғы генетикалық зерттеулер нәтижелерімен расталады, солардың айтуынша, шамамен 1200 жылы гректер хорлармен араласып кеткен. Алайда бұл мәліметтер тек аңыз болуы да мүмкін.
Моңғол дереккөздері Шыңғысханның әскерінің 1227 жылы Синин мен Тохөэ жерлерін жаулап алғанын айтады. Бұл жерлерде хор немесе туғұхунь деген халықтар мекендеген. Олар Тоба мен Муюн сияқты ежелгі моңғол тайпаларына жақын туыстар болған. Сондықтан олардың дәстүрлері моңғолдарға ұқсас.
Моңғорар өздерін Шыңғысханның армиясының генералы Гэртэйдің ұрпақтары санайды, ол Ұлы ханның туысы болған. Ал кейбіреулері өздерін белгілі генерал Субэдэйдің ұрпақтары деп есептейді. Сондықтан моңғордардың шығу тегі — ашық мәселе. Қазіргі таңда олар моңғол тайпаларының біріне жататыны анық.
Жоғарыда айтылғандай, моңғор тілінің екі диалекті бар, бірақ олардың ауызекі тіліндегі 85% сөздері — өте көне моңғол сөздері. Бұл диалект моңғор тілінің ең ежелгі түрі деп саналады. Мысалы, олар «адагу» деп айтады, бұл «адуу» деген сөздің орнына, «наран» деп айтады, бұл «нар» деген сөздің орнына. Моңғорлар қытай иероглифтерін — канжи пайдаланады.
Сонымен қатар, олар ай сайын моңғор тілінде журнал шығарады.
Моңғорлар, моңғолдар сияқты, «Көктем мейрамын» немесе «Цагаан сарды» тойлайды, ал жазда «Надум» немесе «Наадам» мейрамын атап өтеді. «Надум» кезінде күрес, ат жарыстары және ежелгі жауынгерлік өнерлер көрсетіледі.
17 ғасырға дейін моңғорлардың діні шаманизм болған, ол «хар»-«қара» және «цагаан»-«ақ» деп бөлінген. Бірақ қазіргі таңда шаманизммен қатар, моңғорлар арасында даосизм мен буддизм кең тараған.
Ерлер мен әйелдер жарқын кестелі көйлектерді жақсы көреді. Ерлер оларды белбеумен жауып, үстінен халат киеді. Бас киімі — жүннен жасалған, алтын өрнегі бар қалпақ.
Әйелдер жібек жеңдері бар, бес түрлі матадан тігілген блузкалар мен қара жеңсіз киім киеді.
Бұрын барлық шаш үлгілері отыздан аса түрге бөлінген, бірақ 1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылмас бұрын Гоминьдан режимі кезінде бұл әдет жойылды. Қазіргі таңда туйлық әйелдер арасында парчалы-жүнді қалпақпен қарапайым шаш үлгісі сәнді болып саналады.
Цагаан моңғорларда 35 тармақтан тұратын ән бар. Оның атауы — «Замд гарлаа» («Жолға шықтық»). Егер оның екі тармағын моңғол тілінен қазіргі моңғол тіліне аударатын болсақ, мынандай мағына шығады:
«... Аян замдаа гарсандаа
Монгор хааны хүү охин
Алсын замдаа одсондоо
Монгор аав ээжийн үр сад
Аяндаа мэнд л явсан уу даа
Нутгийн салхи сураггүй ээ
Ар л нутагтаа сууна уу даа
Хэзээ л ирэхийн болдоо хө
… Эргэж ирээд аваад явнаа»...
«Моңғор ханының ұлы мен қызы және моңғол ата-ана балалары алыс жолға шықты. Жол қауіпсіз болды ма? Отаныңыздың желі соқпайды, Сіз солтүстіктегі отаныңызда тұрасыз ба? Қашан оралып, бізді өзіңізбен бірге алып кетесіз?»
Тұғұханилар Тан мемлекеті кезінде Шатанчұань, Синин аймағында көшіп жүрді, кейбірі Чин мемлекеті кезеңінде Кокнур аймағына қоныс аударған. Қазіргі уақытта олар Цинхай мен Ганьсу провинцияларында тұрады. 2000 жылғы халық санағы бойынша олардың саны 241 198 адамды құрайды.