Заң – қоғамдағы келісімнің басты құралы, оны әлсіретуге болмайды. Соңғы 30 жылда елімізде заңның бағасы төмендеп, қоғамға үлкен зиян келді. Гегель заңды «құқық пен өлшем» деп атап, оның бұзылуы – заңсыздық пен әділетсіздікке апаратынын ескерткен.
Күлкілі парадокс – 1990-шы жылдардың басында егемен Қазақстанды құру заңдық құндылықтарды өз қолымызбен әлсіретуден басталды. Елбасы мен Парламент арасындағы дау-дамай, Конституцияны бірнеше рет тарату, 1993 жылғы Конституциядан бас тартып, 1995 жылғы күмәнді Конституцияны қабылдау – барлығы осының дәлелі. Сол кезде прокуратура да заңдылықты қамтамасыз ете алмады: мемлекеттік меншікті жекешелендіруде, сайлау процесінде және билік тармақтары арасындағы нәзік мәселелерде құқықтың үстемдігін қорғау мүмкін болмады.
Осыдан туындайды сұрақ: бұл орган заңдылықты бұзушылықтардың алдын алуға қабілетті ме?
Өкінішке қарай, прокуратура заңның бірлігі мен азаматтардың теңдігіне назар аударуды әлсіретті. Елдің жаңа тарихында құқық қорғау жүйесінің өзінде зор құқықбұзушылықтар мен парақорлық, зорлық-зомбылық, заңға қайшы заңдар қабылдау жағдайлары жиі тіркелді. Бірақ прокуратура көбінесе бақылаушы рөлін атқарды.
Неге прокуратура, Конституциямен бекітілген өкілеттігіне қарамастан, толыққанды жұмыс істей алмады?
1995 жылғы Конституцияға сәйкес прокуратура Президентке бағынышты болды. Оның міндеттері Конституция мен заңдарға, Президенттің актілеріне бақылау жасау, тергеу, дознание, әкімшілік және сот ісін қадағалау, мемлекет мүддесін сотта қорғау, заңдарға қайшы актілерді опротесттеу және қылмыстық қудалау жүргізу болып белгіленді.
Бұл құрылымда прокуратура Президенттің тікелей бақылауында болғандықтан, оның жұмысы белгілі бір дәрежеде саясиланды. Прокуратураның опротесттеу құқығы болса да, оны жүзеге асыруға қажетті механизмдер болмады. Парламент прокуратураның опротестін қарауға құзыретті емес, ал заңдарды Президент бекітеді, ол прокуратураға басшылық жасайды. Осы жағдай прокуратураның Президенттің өкілеттігіне араласуынан қорқу сезімін туғызды.
Сонымен қатар, прокурор Президенттің заңға қайшы актілерін опротесттей алмады, бірақ оларды орындауға қадағалау жүргізуге міндетті болды – бұл логикаға қайшы әрекет болды.
1995 жылғы өзгерістер прокуратураның советтік моделі негізінде оңтайландырылып, ол тергеуді жүргізу құқығынан айырылды. Бұл прокуратураны тиімділігін төмендетті.
2017 және 2022 жылдардағы реформалар прокуратураның кейбір өкілеттіктерін қайта қарады, бірақ кейбір шектеулер мен ведомстволық мүдделер сақталды.
2021 жылдан бастап прокуратура тергеудің басты процесуалдық шешімдерін келісіп, 2022 жылдан бастап аса ауыр және сыбайлас жемқорлық қылмыстар бойынша айыптау актілерін өздері жасайды. Бұл тергеушінің тәуелсіздігіне кері әсер етуі мүмкін.
2022 жылғы реформалар Қазақстанда президенттік-парламенттік жүйеге өтуге жол ашты: «Күшті Президент – беделді Парламент – есепті Үкімет». Бірақ Парламенттің өкілеттігі шектеулі, заңдардың орындалуына бақылауы жоқтың қасы.
Осы олқылықты жою үшін прокуратураны парламентке бағындыру тиімді болады.
Бұл бірнеше себептерге негізделеді:
-
Прокуратура парламентке бағынса, оның тәуелсіздігі артады. Генеральдық прокурорды Президент емес, парламент сайласа, ол белгілі бір тұлғаға тәуелді болмайды.
-
Президентке бағынатын көптеген құқық қорғау органдары прокуратураның жоғары заңдылық бақылауын қиындатады.
-
Прокуратура мен Парламент арасында заңдарды қорғау тұрғысынан тығыз байланыс бар, сондықтан прокурорлар Парламентке бағынышты болуы қисынды.
-
Парламент Үкіметтің заң шығарушылық әрекеттеріне бақылау жасай алмайды, ал прокуратура бұл процеске араласып, заңдылықты қамтамасыз ете алады.
-
Конституциялық заңда прокурорға досуды ұйымдастыру және бақылау өкілеттіктері берілді. Егер прокуратура парламентке бағынса, ол парламенттік зерттеулер мен қылмыстық істерді тиімді жүргізе алады.
Қорыта айтқанда, прокуратураны парламентке бағындыру қазіргі құқықтық жүйенің дамуына, билік тармақтарының арасындағы теңгерім мен заңдылықты нығайтуға бағытталған дұрыс қадам.
Эдуард Мухамеджанов, заң ғылымдарының докторы, профессор, Каспий университеті Қоғамдық құқық ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері