2025 жылы Венгрияның Будапешт қаласында өткен Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) бейресми саммиті – аймақтық ынтымақтастық пен интеграцияда жаңа кезеңнің бастамасы ретінде бағалануы тиіс оқиға. Бұл жиынға Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев бастаған алты мемлекет басшылары қатысты. Өзара диалог пен ынтымақтастықтың кеңейтілуі, сонымен қатар ортақ экономикалық және экологиялық мүдделерді қорғау мәселелері талқыланды.
1. Экономикалық әртараптандыру және энергетика саласындағы ынтымақтастық
Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөзінен көрінгендей, Түркі мемлекеттері ұйымы энергия ресурстарын – мұнай, газ, уран сияқты – жеткізу тізбегін әртараптандыруда өз әлеуетін арттыруға бағытталған. Бұл әсіресе әлемдік нарықтағы тұрақсыздық пен геосаяси шиеленістер кезеңінде өте маңызды.
Еуропаға мұнай экспортының ұлғаюы – Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы тығыз серіктестіктің айқын көрінісі. Бұл бағыттағы ынтымақтастық түркі әлемінің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етумен қатар, халықаралық нарықта бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
2. Экологиялық қауіпсіздік: ортақ сын-қатерлерге ортақ жауап
ТМҰ саммитінде ерекше назар Каспий теңізінің деңгейінің төмендеуі сияқты табиғи апаттарға аударылды. Бұл – бүкіл аймақтың ортақ экологиялық мәселесі, оны бөлек мемлекеттер деңгейінде шешу тиімді емес.
Тоқаевтың ұсынысы бойынша, ортақ ғылыми зерттеулер мен экологиялық саясаттарды үйлестіру арқылы Түркі мемлекеттері табиғи ресурстарды тиімді басқару және экологиялық апаттардың алдын алу бағытында бірлесе әрекет етуге тиіс. Бұл – аймақтық тұрақтылық пен халықтардың өмір сүру сапасын арттырудың маңызды факторларының бірі.
3. ТМҰ-ның құрылымдық және саяси дамуы
Саммит нәтижесінде қабылданған құжаттар – Будапешт декларациясы, Ауғанстанға қатысты мәлімдеме және Бас хатшының өкілеттігін ұзарту – ұйымның институционалдық құрылымын нығайтуға бағытталған маңызды қадамдар. Өзбекстанның Түркі мәдениеті және мұрасы қорына қосылуы ұйымның мәдени-рухани және гуманитарлық ынтымақтастығын тереңдетеді.
Бұл құжаттар Түркі мемлекеттері ұйымының геосаяси рөлін күшейтіп, аймақтағы тұрақтылық пен ынтымақтастықты арттыруда жаңа бағыттар ашуға мүмкіндік береді.
4. Түркі мемлекеттері ұйымының геосаяси маңызы
Түркі мемлекеттері ұйымының құрылуы 2009 жылға жатса да, оның дамуы мен халықаралық аренадағы маңызы соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Қазіргі уақытта Қазақстан, Түркия, Әзербайжан, Қырғызстан және Өзбекстан ұйым құрамына кірсе, Түрікменстан мен Венгрия бақылаушы елдер ретінде қатысады.
Бұл ұйым түркітілдес халықтардың ортақ мәдени, экономикалық және саяси мүдделерін қорғайтын алаңға айналып, Еуразия кеңістігінде жаңа интеграциялық жобалардың негізін қалауда.
Будапешттегі бейресми саммит – Түркі мемлекеттері ұйымының дамуындағы стратегиялық маңызды оқиға. Қазақстан Президентінің үндеуі экономикалық әртараптандыру, энергетикалық қауіпсіздік, экологиялық ынтымақтастық және ұйымның институционалдық нығаюына бағытталған.
Аймақтық интеграцияның тереңдеуі Түркі әлемінің бірлігін ғана емес, сонымен бірге оның халықаралық аренадағы беделін көтеруге мүмкіндік береді. Бұл – жаһандық геосаяси жағдайдағы күрделі өзгерістерге жауап ретінде түркі мемлекеттерінің өзара тиімді ынтымақтастығын күшейтудің қажеттілігі мен маңыздылығын көрсетеді.