"Археологтар,
қайдасыңдар?" Ескі комедиядан алынған бұл тіркес бүгін мемге айналғандай.
Қазақстан мен Ресейдің тарихшылары бірлесіп не істейтінін біздің ғылым және
жоғары білім министрінің сөзінен естігенде, осы тіркес ойға оралды. Бұл топтың
құрылуы туралы қараша айының басында Ресейдің сыртқы істер министрі мәлімдеген
болатын. Министр Саясат Нұрбек Ulysmedia тілшісіне: "Бұл – тек ғылыми
мақсатта жұмыс істейтін топ. Олар археологиялық қазба жұмыстарымен
айналысады", – деп сендірді.
Қасым-Жомарт Тоқаевтың
тапсырмасымен дайындалып жатқан "Қазақстан тарихы" атты көптомдыққа
бұл топтың еш қатысы жоқ екені анық. Министрдің айтуынша, әңгіме тек ғылыми
ақпарат алмасу, қазба жұмыстары мен экспедициялық зерттеулер жөнінде болып
отыр.
Шынында, бөлісетін нәрсе
көп: ақтаңдақтар, құпия тарихи құжаттар жеткілікті, тек қазып зерттеу керек.
Қазақстандық ғалымдар үшін Ресейдің әскери-тарихи архивінің жабық қорларына қол
жеткізу мүмкіндігі ашылады деп үміттенуге болады. Себебі, сол архивтерде
көптеген тарихи жұмбақтардың шешімі жатуы ықтимал.
Әсіресе, екі ғасыр тарихындағы кейбір қарама-қайшылықты
оқиғалар ерекше назар аудартады. Мысалы, Шоқан Уәлихановтың өліміне қатысты
құпия ұзақ жылдардан бері тарихшылар мен зерттеушілер арасында талқыға түсуде.
Ресми деректерге сәйкес, ол
1865 жылдың сәуірінде, небәрі 30 жасқа толмаған шағында, ашық түрде
туберкулезден қайтыс болған. Бірақ, Уәлихановтың жақын достары мен замандастары
бұл диагнозға сенбеген.
Әскери қайраткер әрі ғалым
Александр Гейнстің сөзі дәлел ретінде жиі келтіріледі:
"Сібір әкімшілігі
Уәлихановты Петерборға өздері арқылы емес, тікелей ұсынғанына және оны патша
жақсы қабылдағанына ренжіді. Осыдан кейін Шоқанға қарсы түрлі жала мен
айыптаулар басталды, соның нәтижесінде ол биыл көз жұмды."
Қырым
соғысының батыры болған Гейнс, 1860-жылдардағы либералды реформалар толқынында
мансабын құрған адам, Шоқанның жақын серігі болған. Оның прогрессивті
көзқарастары Шоқанмен жақындастырып, отаршыл әкімшіліктегі сирек кездесетін
тұлғаға айналдырды.
1865 жылдың шілдесінде Гейнс
Батыс Сібір генерал-губернаторы Дюгамельдің үйінде болған кешкі асты еске
алады:
"Әңгіме жалпы
тақырыптар төңірегінде өрбіді. Генерал-штаб бастығы Кройерус Шоқанды даттай
бастады. Мен шыдамай, шығыстанушылардың, соның ішінде Ковалевскийдің
Уәлихановты қазақ халқының досы әрі көрнекті ғалым деп бағалағанын айттым.
Дюгамель мен оның серіктері менің сөзіме ренжіді."
Сол жазда Гейнс Шоқанның
қайтыс болған жері – Алтынемел жотасының етегіндегі ауылға барады. Жесірі
Айсарамен сөйлесуге тырысады, бірақ оның айтуынша, әйел "тек жылап,
бет-аузын тыжырайтып" отырды. Шоқанның соңғы күндері туралы ешқандай
мәлімет бермеген.
Орталық Азияның әйгілі
зерттеушісі Петр Семенов-Тян-Шанский Шоқанның өліміне қатысты траур жиналысында:
"Қазақ даласының
тереңінде, Ресей мен Қытай шекарасында, өмірінің гүлденген шағында дарынды
қазақ сұлтаны Шоқан Уәлиханов қаза болды. Өмір тек
30 жасында үзілді," – дейді.
Бұл сөз кездейсоқ айтылмаған
деп есептейді тарихшылар. Семенов-Тян-Шанский "погиб" (қаза болды)
деп айтқанымен, "чахоткадан қайтыс болды" деген ресми нұсқаны
қайталамаған. Оның мұндай сөзі әлдебір құжаттарға немесе дәлелдерге негізделуі
мүмкін деген болжам бар.
Зерттеуші Дастан Елдес Шоқан
туберкулезбен ауыратыны туралы әңгіме оның өлімінен кейін ғана тарағанын
айтады. Оның ойынша, бұл ауру туралы аңыз патша үкіметінің арнайы қызметтері арқылы
жасанды түрде шығарылған.
"Шоқанның ғылыми
еңбектері мен Қашғарияға жасырын сапары оның тек ғалым ғана емес, сонымен қатар
саяси тұлға екенін көрсетті. Оның көзқарастары патша үкіметінің саясатымен
сәйкес келмегендіктен, оның көзін
жою қажеттілігі туындаған."
Шоқан 1862 жылы Атбасар
округінің аға сұлтаны лауазымына сайлауға қатысып, көп дауыс жинағанымен,
генерал-губернатор Дюгамель оны тағайындаудан бас тартты. Шоқан Омбы
әкімшілігінің шешіміне наразылық білдіріп, мақалалар жазып, Достоевскийге хат
жолдады:
"Мен аға сұлтан болып,
халыққа қызмет етуді, оларды шенеуніктерден және байлардың озбырлығынан
қорғауды армандадым. Осы арқылы өз халқымның алдында білімді басшының үлгісін
көрсеткім келді."
Шоқанның өміріндегі соңғы
жылдары көптеген жұмбақтар мен сәйкессіздіктерге толы. Оның 1864 жылы Ташкентке
бағытталған Черняев жасағымен бірге жорыққа қатысып, Коканд хандығына қарсы
күрескені белгілі.
Зерттеушілер, сондай-ақ,
оның улы немесе тұншықтырылып өлтірілгені туралы нұсқаларды қарастырады. Болат
Қыстаубаевтың "Чокан Валихановтың құпиясы" атты кітабында оның патша
үкіметіне қарсы көзқарасы үшін қасақана өлтірілгені айтылады.
Шоқан Уәлихановтың өмірі мен
өлімі әлі де көптеген құпияға толы. Бұл жұмбақты шешудің бірден-бір жолы –
Ресей архивтеріне қол жеткізу. Алайда, бұл тарихи әділеттілікке қашан қол
жеткізілетіні белгісіз.
Фото: Wikimedia/I. A. Kordovskiy.