Егер
Қазақстанның қазіргі жағдайын дәрігердің көзімен қарасақ, елге «тұрақты ауыр»
диагнозын қоюға болар еді. Мемлекеттің органдары жұмыс істегенімен, олардың
тиімділігі жеткіліксіз. Ел экономикасы «ұлттық қордан» жасалатын тұрақты
қаржылық «инъекцияларсыз» дербес дамуға қауқарсыз. Бұл проблеманың түп-тамыры –
жүйені ішінен жеп жатқан «паразиттерде». Олар мемлекеттік механизмді өз
пайдасына бұрып, қоғамға зиянын тигізіп отыр.
Жүйе
ішіндегі негізгі қайшылық – адалдыққа кедергі жасап, заңсыздықтарға жол
берілуінде. Әсіресе, әділ сайланған, халық мүддесін қорғауға тырысатын
шенеуніктер жүйе үшін қауіпті саналады. Мәселен, Павлодар облысы Тортқұдық
ауылдық округінің әкімін алсақ. Ол халық сайлауында жеңіске жетіп, әділдікті
қолдайтынын көрсетті. Бірақ бұл қасиеті үшін ол жүйенің қарсылығына тап болды.
Әкім
ауылдағы сапасыз құрылыс жұмыстарына наразылық білдіріп, жемқорлықты
әшкереледі. Алайда жүйе оған қолдау көрсетудің орнына, қысым жасай бастады:
оған бірнеше рет ескерту беріліп, есеп беруін талап етті. Ал прокуратура
сапасыз жол салған мердігерді жауапқа тартудың орнына, оның мүддесін қорғады.
Бұл мысал қоғамдағы адалдық пен заңдылықты сақтауға тырысатын шенеуніктердің
жүйе ішінде қалайша оқшауланып, «жойылатынын» айқын көрсетеді.
Жалпы
алғанда, саяси жүйеде шынайы демократияның, тәуелсіз партиялар мен азаматтық
қоғамның жоқтығы жағдайды ушықтырып отыр. Кәсіпкерлер саясатқа араласудан
қорқады, ал жүйе өзін-өзі қорғаудың бар мүмкіндіктерін пайдалануда. Мұндай
жағдайда қоғам мен мемлекет арасындағы алшақтық одан әрі ұлғаюда.
Жауапкершілікті арттырудың жаңа
тәсілі
Мемлекеттік
қызметшілердің жауапкершілігін арттырудың бір тиімді жолы – олардың
іс-әрекеттерін сақтандыру жүйесі арқылы бақылау. Мұның мәні мынада: егер әкім,
прокурор немесе мемлекеттік қызметші заңсыз шешім қабылдап, зиян келтірсе,
зардап шеккен азаматтар немесе ұйымдар сақтандыру компаниясынан өтемақы ала
алады. Ал сақтандыру компаниясы бұл соманы кінәлі тұлғадан өндіріп алады.
Бұл жүйенің артықшылықтары:
1.
Қаржылық жауапкершілік: Шенеуніктің іс-әрекеті нақты қаржылық салдарға алып
келеді, бұл оны өз шешімдеріне мұқият қарауға мәжбүрлейді.
2.
Сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл: Шенеуніктер өз істерінің салдарына жауап
беретінін түсінгенде, заңсыздықтардың алдын алу жеңілдейді.
3.
Сақтандыру компанияларының рөлі: Олар заңсыздықтарды анықтап, қоғам мүддесін
қорғауға мүдделі болады.
Бұл тәсіл
мемлекеттік жүйені тиімдірек етеді және шенеуніктердің жауапкершілігін
күшейтеді. Сонымен қатар, адал қызмет атқарған мемлекеттік қызметшілер үшін
сақтандыру төлемдерінің бір бөлігін зейнетке шыққанда сыйақы ретінде төлеуге
болады. Бұл адал жұмыс істеуге қосымша ынталандыру болар еді.
Қазақстандағы
адал әрі принципшіл шенеуніктер – сирек кездесетін құбылыс. Алайда дәл осы
адамдарды қолдау арқылы жүйенің сапасын арттыруға болады. Мемлекеттік
қызметшілердің жауапкершілігін сақтандыру жүйесі арқылы күшейту азаматтардың
құқықтарын қорғаудың және жемқорлықты азайтудың тиімді құралы бола алады. Егер
саяси реформалар жүргізуге дайындық болмаса, «нарықтың көрінбейтін қолын»
пайдалану арқылы қоғамға пайда әкелетін нақты шешімдер қабылдау мүмкіндігі бар.