Munarmedia.kz 11.11.2025 /Астана/ Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесі жаңа деңгейге шықты. Парламент депутаттары Үкіметке жолдаған сауалында жастарды жұмыспен қамтуға арналған мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігі төмен екенін ашық айтты. Әңгіме «Жастар тәжірибесі» мен «Алғашқы жұмыс орны» жобалары туралы болып отыр.
Бастапқыда бұл жобалар жас мамандарға алғашқы еңбек тәжірибесін беріп, кәсіби бейімделуіне көмектесуге бағытталған еді. Алайда қазір бұл бағдарламалар бәсекеге қабілетсіз және тартымсыз болып қалды. Себеп біреу – төмен жалақы.
2022 жылдан бері бағдарлама қатысушыларына мемлекет 30 АЕК (шамамен 117 960 теңге) көлемінде айлық белгілейді. Салықтан кейін жастардың қолына тиетіні бар болғаны 90 мың теңге шамасында.
Ал елде соңғы үш жылда тұрғын үй жалдау, көлік және азық-түлік бағасы 40 пайызға өскенін ескерсек, бұл ақша тек күнкөріс минимумын әрең жабады. Ата-анасының қолдауына сүйенбейтін жас үшін мұндай табыс – мотивация емес, әлеуметтік жәрдемақы деңгейіндегі төлем ғана.
«Көптеген түлектер, әсіресе әлеуметтік осал топтардан шыққандар, бағдарламаға қатысудан бас тартып, бейресми табыс көздерін іздеуге мәжбүр», – дейді депутаттар.
Сөйтіп, мемлекет жастарды кәсіби тұрғыда бейімдеуге ұмтылғанымен, бағдарламаның нәтижесінде олар такси жүргізушісі, курьер немесе сауда қызметкері секілді уақытша, бірақ табыстырақ жұмыстарға кетіп жатыр.
Премьер-министр Олжас Бектеновтың жауабында еңбек министрлігінің деректері келтірілген. Ресми есеп бойынша, жобаларға қатысқан жастардың 52–58 пайызы кейін тұрақты жұмыс табады. Бірақ бұл көрсеткішті керісінше де түсінуге болады: 41–48 пайызы бағдарлама аяқталған соң жұмыссыз қалып отыр.
Демек, жартысына жуығы небәрі жарты жылдық «тәжірибеден» кейін еңбек нарығына қайта бейімделе алмайды. Ал бұл бағдарламалардың шынайы тиімділігін төмендетіп, оларды қысқа мерзімді статистикалық құралға айналдырады.
Премьер-министрдің айтуынша, 30 АЕК – тек мемлекеттен берілетін субсидия, ал жұмыс берушілер қаласа, қосымша үстеме ақы төлей алады. Алайда бұл мүмкіндікті қанша кәсіпорын шын мәнінде пайдаланып отырғаны туралы министрлік ешқандай дерек келтірмейді.
Сондықтан кей сарапшылар бизнес өкілдері жастарды «тегін жұмыс күші» ретінде пайдаланып, мемлекеттен қаржы тоқтаған соң оларды оңайлықпен жұмыстан шығарады деп есептейді.
Еңбек министрлігі жағдайды мойындап, жоба шарттарына түзетулер енгізбек. Енді жергілікті әкімдіктерге жалақыны 30 АЕК-тен жоғары белгілеу құқығы берілмек. Бірақ бұл шешім жаңа тәуекел тудырады.
Аймақтардың көпшілігі республикалық бюджетке дотация арқылы күн көріп отырғанын ескерсек, жергілікті билік жалақыны арттыруға дайын бола ма? Ал егер бай өңірлер ғана жоғары төлем белгілесе, онда аймақтық теңсіздік күшейе түседі.
Бұл жағдайда жастар бай өңірлерге кетуге тырысып, кадр тапшылығы кедей облыстарда одан сайын ушығуы мүмкін.
Президент Тоқаев соңғы Жолдауында бұл мәселені нақты атап өтті:
«Мемлекет жыл сайын инженерлер, құрылысшылар мен агрономдарды даярлауға миллиардтап қаржы жұмсайды. Бірақ түлектер мамандығы бойынша жұмысқа тұрмайды, өйткені еңбекақы төмен».
Жастардың «жылдам ақша табуға» ұмтылуы – әлеуметтік бейімделудің табиғи салдары. Егер мемлекеттік бағдарламалар нақты өмір шығындарымен сәйкес келмесе, онда олар ешқандай нәтиже бермейді.
Мәселені шешудің жолы айқын:
-
жалақыны кем дегенде 50 АЕК деңгейіне көтеру;
-
жеке секторды ынталандыру үшін салықтық жеңілдіктер мен бірлескен оқыту бағдарламаларын енгізу;
-
тәлімгерлік жүйесін дамыту.
Сонда ғана мемлекеттік жобалар жастар үшін «уақытша аялдама» емес, шын мәнінде еңбек нарығына апарар көпірге айналады.
Қазір таңдау анық: «Жастар тәжірибесінде» 90 мың теңге алып, болашағын күмәнмен күткеннен гөрі, курьер болып 250 мың теңге табу әлдеқайда тиімді.
Бұл таңдау – тек жеке өмірлік шешім емес. Бұл – Қазақстанның еңбек нарығы мен жастар саясатының шынайы диагнозы.