Munarmedia.kz 09.10.2025 /Астана/ Әзербайжанның Габала қаласында Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) XII саммиті өтті. Бұл жолғы басқосу ұйымның тарихында бетбұрысты кезеңге айналды: қатысушы елдер бейбітшілік пен қауіпсіздік, экономикалық және гуманитарлық байланыстар, сондай-ақ қорғаныс саласындағы ықпалдастықты күшейтуге ниетті екендерін нақты көрсетті.
Саммит қорытындысы бойынша Түркі мемлекеттері ұйымының жаһандық сын-қатерлерге жауап бере алатын күш орталығына айналуы ресми түрде мәлімделді.
Әзербайжан: ортақ күшке айналудың уақыты келді
Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев саммит барысында Түркі мемлекеттерінің бірігіп әрекет етуі аймақ тұрақтылығы үшін аса маңызды екенін атап өтті. Оның айтуынша, Баку Шығыс–Батыс және Солтүстік–Оңтүстік бағытындағы көлік дәліздерінде негізгі торапқа айналып отыр.
Әлиев сонымен қатар:
-
Зангезур дәлізінің ашылғанын,
-
Армениямен бейбіт келісімнің парафирленгенін жария етті,
-
Бұл келісім Оңтүстік Кавказды бейбітшілік аймағына айналдыруға жол ашатынын айтты.
Әзербайжан көшбасшысы 2026 жылы ТМҰ елдерінің бірлескен әскери жаттығуын өткізуді ұсынды. Сондай-ақ, түркі спутнигі – CubeSat жобасы мен «Түркілік бірегейлік» бағдарламасының басталатынын хабарлады.
Түркия: түркі әлемі – аймақ шеңберінен тыс жауапкершілік алуы тиіс
Түркия Президенті Реджеп Тайып Ердоған сөзінде:
-
Түркияның Сирия үкіметімен ынтымақтастықты нығайту қажеттігін,
-
Израильдің Катарға жасаған шабуылдарын айыптай отырып, Таяу Шығыстағы тұрақсыздықтың көзі – қазіргі Израиль басшылығы екенін айтты.
Ол сонымен қатар:
-
15 желтоқсанды Түркі тілдері күні ретінде белгілеуді,
-
Біртұтас түркі әліпбиі жобасын,
-
Шыңғыс Айтматов туралы кітаптардың шығарылуын қолдады.
Ердоған түркі мемлекеттері аймақтық шеңберден шығып, Ливан мен Сирияға көмек көрсетіп, Газа секторындағы гуманитарлық дағдарысқа жауап беруі тиіс екенін баса айтты.
Қазақстан: цифрлық және экологиялық күн тәртібі
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саммитте бірқатар стратегиялық бастамаларды ұсынды:
-
Киберқауіпсіздік кеңесін құру,
-
ТМҰ цифрлық инновациялар орталығын ашу,
-
Энергия тиімділігі бойынша алдыңғы тәжірибе кеңесін құру.
Токаевтың тағы бір маңызды ұсынысы – Каспий теңізінің тартылу мәселесіне арналған БҰҰ аясында экологиялық саммит өткізу. Сонымен қатар ол:
-
«Түркі әлемінің келешегі – 2040» бағдарламасын жүзеге асыру,
-
Транскаспий дәлізін дамыту,
-
Түркі елдерінен жасанды интеллектті зерттейтін студенттерге гранттар бөлу жайын сөз етті.
Мемлекет басшысы Алматыда Креативті экономика форумы мен Түркі әлемін зерттеушілер клубын ұйымдастыруды ұсынды.
Қырғызстан: 120-дан астам халықаралық іс-шара
Қырғыз Президенті Садыр Жапаров ұйымдағы төрағалықты Әзербайжанға тапсыра отырып, Қырғызстанның бір жыл ішінде:
-
120-дан астам жоғары деңгейдегі іс-шара өткізгенін,
-
Экономикалық ынтымақтастық бойынша жол картасы жасалғанын,
-
Сандық қолтаңбаны өзара тану бастамасы ілгері жылжығанын мәлімдеді.
Сондай-ақ, 2026 жылы Көшпенділердің Дүниежүзілік ойындары Қырғызстанда өтетінін растады.
Өзбекстан: ТМҰ – жаһандық ойыншы болуға тиіс
Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиёев Әзербайжан мен Армения арасындағы бейбіт келісімді түркі әлемінің ортақ жеңісі деп атады. Ол:
-
Ғаламдық басқару жүйесін реформалау қажеттігін,
-
Орта дәлізді кеңейту,
-
Энергетикаға инвестиция тарту,
-
БҰҰ және ЕО-пен ынтымақтастықты күшейту мәселелерін көтерді.
Мирзиёевтің пайымдауынша, Түркі мемлекеттері ұйымы тек аймақтық қана емес, жаһандық деңгейдегі ықпалды құрылымға айналуы тиіс.
Нақты қадамдар: Габала декларациясы және жаңа бастамалар
Саммит нәтижесінде:
-
Габала декларациясы,
-
«ТМҰ+» жаңа форматы,
-
ТҮРКСОЙ ұйымының аясын кеңейту туралы шешімдер қабылданды.
Бұл құжаттар Түркі мемлекеттерінің жаңа салаларда ықпалдасуға және ортақ мүддені қорғай алатын күшке айналуға деген ұмтылысын көрсетеді.
Сонымен қатар, саммит барысында ТМҰ елдерінің басшылары онлайн режимде Физули қаласында жаңа мешіттің іргетасын қалау рәсіміне қатысты. Бұл жобаға Түрікменстан қаржылай қолдау көрсетіп, құрылысын өз мойнына алмақ – бұл, ұйымдағы бақылаушы елдің өз үлесін қосуының жарқын мысалы ретінде бағаланып отыр.