Ханға да, қараға да ортақ – өлең

Адам баласының бәрі – ерекше жеке құбылыс, әрқайсысы бір болмыс иесі ғой, тек көбі өз болмысын аша алмай кететіні болмаса. Талай пенде өз бойына Құдай берген қабілетті ерте байқамай, содан жүрек қалауына келмейтін жолға түсіп кетеді. Бұл, әрине өкінішті. Осындайларды білгенде «тағдыр ғой...» дейміз, алайда тағдырды өзгертуге – жақсы жаққа қарай беттеп, адамгершілікті ғана ұстанып ғұмыр кешуге көп адамның жігері жете бермейді, содан келіп өзіне оңтайлы көрінген болашағы бұлдыр соқпақпен тарта береді де, күндердің күнінде өз өзінен мүлде алыстап кетеді. 

«Шіркін...», – дейсің кейде, қабілет-қарымы үлкен, бірақ аты тарихта жағымсыз істерімен қалған кейбір тұлғалардың бойындағы талант ұшқындары болғанын білгенде. – «Осылар әу баста шайтанның жетегінде кетпей, өнер жолын таңдағанда ғой... Тағдыры мүлде басқа арнаға бұрылып, ізгіліктің қорғаны болар ма еді...». Әрине, бұл ашылмай қалған өнер, көктей солған қабілетке деген жанашырлық қой, әйтпесе кімнің кім болуына біздің қалауымыздың түк те әсері жоқ.
Адам баласының бәріне эгоизм (астамшылық) тән, тек бұл ақыл толыға келе қалып кететін әдет (кейбіреулер одан өмір бойы арыла алмайды). Соның кесірінен «жұрттан озу» синдромы талайдың көзін көрсоқыр етіп, билікқұмар, даңққұмар болып кетеді де, өз бойындағы қасиетті ұмытады. Сөйтеді де біреу патшаға, біреу басқаға айналады. Уақыт өте армандаған нәрселерінің бәріне қол жеткізгенде, одан әрі шығатын биік таппай, не шексіз билік жалықтырып өз ішіне үңіле бастайды. Сол кезде баяғы қалғып кеткен сезімдер оянып, өзіне де беймәлім, түйсік түбінде бұғып жатқан бірдеңелер тіріле бастайды. Ол біреуге өлең, біреуге музыка болып көрініп, елес арбағандай күй кешеді. Жүрек бұлқынып, жаны аласұрғанда бір кездегі іштен шықпай қалған сезім-жанартауы еріксіз атқылап, өнер тілінде сөйлеуге ұмтылады. Бәлкім, ол еріктен тыс – жанды күнә мен кінәдан арылтуға тырысқан  өкініштің өтеуі болар, бірақ баяны аз әрекет... Баяғыдан бүгінге жеткен мынадай бір әңгіме бар: француз патшаларының бірі аяқ астынан сайтан түртіп, өлең жазуға әуестенеді. Бірақ онша болмаған сияқты. 

Әркімнен пікір сұраса, бәрі қашқақтап «ол туралы сыншылар айтқаны дұрыс қой» деп бойын аулақ сала берген соң, сол кездегі аты белгілі бір сыншыны шақырып, оқытады. Сонда «өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай» аман шығуды ойлаған сын­шы «тақсыр, сіз алдыңызға мән-маңызы кем, нашар шығарма жазуды мақсат етіп қойып, соны тамаша орындап шыққан екен­сіз» деген екен. 
Десек те, тарихта өлең жазып, ән 
салып – өнермен айналысқан билеушілер аз болмаған. Олардың өлеңге, өнерге деген қатысы да, тағдыры да әртүрлі... 

Өнерге әуестенген тиран

Нерон – біздің заманымыздың 37-68 жылдары өмір сүрген Рим им­пе­ра­торы. Өзі билеп тұрған елге істемегені жоқ, даңғой, мақтаншақ кісі болған. Сондай-ақ ол тарихта «ақын-тиран» ретінде де қалған. Өз кезінде бәрінен барлық жағынан озық болу үшін ол өзі өлең жазған, ән айтқан. Оның бұл бос әурешілікті сарай қыз­мет­кер­лері және олар арнайы жалданған адам­дар қолдаған. Мысалы, Неронды сөй­ле­ген кезде жүздеген жас қошеметтеп, бұл үшін мол марапаттарға ие болған көрінеді.
Өнерге арналған байқауларда (поэзия, ән салу, лира шерту, т.б.) тек ол бірінші орын алған. Арбамен жарысуға қатысып, құ­лап қалса да, бәрібір ол жеңімпаз болған. Сөй­тіп, көңіл көтеру үшін елдің қазынасын бос­қа ысырап қылып, кейін оны қайта тол­тыру үшін дәулетті адамдарды «өзіне те­ріс ниетте болғаны үшін» өлім жазасына кесіп, дүние-мүлкін тәркілеткен. Одан соң ойын-сауық шараларын қайта бастаған.
Өзінің императорлық қаласы Рим жер­мен жексен болған кезде ол қайғылы сах­налық костюм киіп, Трояны басып алғанын жыр­лаған аянышты деспот ретінде есте қал­ды (тіпті, бір деректерде Римді өзі өр­теткізіп, «жалынның сұлулығына қуана қа­рап тұрған» дейді). Нерон тіпті сәтсіз суи­цидті драматизациялауға қатысып, qualis artifex pereo («суретші менімен бірге өледі») деген қоштасу фразасын айтуға ре­питиция жасаған.
Дей келгенде, Неронның өнерге қаты-сы – шын жүректен жасалған шығарма­шы­лық ізденіс емес, өнерді ермек ету еді. Ер­теде ондай ел билеушілер аз болмаған...

Фашист ақын

Арғы дәуірді былай қойғанда, бергі дәуір­де де диктатор-билеушілердің ара­сында өнермен шұғылданғандары бар, со­ның бірі – италиялық диктатор Бенито Муссолини (1883-1945). 
Италияны 23 билеген Муссолини сол ел­дегі Ұлттық фашистік партияның көш­бас­шысы болған. Ол 1945 жылы 28 сәуірде Ита­лиядан шығып жатқан неміс солдат­та­рына еріп, қашып кетпекші болған кезінде пар­тизандардың қолына түсіп, атып өлті­рілген.
Муссолини публицистикамен, өлең жа­зумен шұғылданған. Оның өмірбаянын жазған Ричард Уотсон «шетелдік мәртебелі мей­мандар келген кезде Муссолини көр­нек­ті ақындардың шығармаларын үстел үстінде ашық қалдырғанын» атап өтеді. 
Муссолинидің кей шығармаларын ға­лам­тордан табуға болады. Оның орыс ті­лі­не аударылған «Весна» (Көктем) деген со­неті stihi.ru сайтында тұр. Диктатор ақын­ның кейінгі өлеңдері жастық социалистік идеализмнен оқшаулануын және және қан­дайда бір революциялық болжамдар жасауға ұмтылғанын көрсетеді.

Сталиннің ақындығы

Аты әлемге белгілі, КСРО-ны отыз жыл­дан аса билеген, қатал да қанқұйлы дик­та­тор Иосиф Виссарионович Сталин де (Джу­­­­гашвили) (1879-1953) әдебиетпен шұ­ғылданған. Бір қарағанда, Кеңестер ода­ғында аштық, репрессия сияқты жазалау шараларымен халықты қырған адамның әдебиет сияқты бекзат өнермен шұғыл­дан­ғаны адам сенбес әрекет секілді, бірақ оның өлең жазғаны және оны белгілі адамдардың лайықты деп бағалағаны рас.
Басқасы басқа, Сталинді грузин әде­бие­тінің классигі Илья Григорьевич Чав­чавадзе «ХІХ ғасырдағы және ХХ ға­сыр­дың басындағы грузин қаламгерлерінің ішін­дегі ірі тұлғасы» деп мадақтаған. 16 жас­тағы семинарист Сосо Джугашвилидің (Ста­лин) ең жақсы өлеңдерін таңдап, Ти­флистің «Иверия» әдеби газетінде жа­рия­лаған Чавчавадзе еді. Сол өлең «Таң» деген ат­пен 1912 жылы «Деда Эн» ана тілі оқу­лы­ғына енгізілді және ұзақ жыл бойы грузин ба­лалары жаттаған алғашқы өлеңдердің бірі болды. 1948 жылы бұл өлең өте жақсы көр­кемделген кітапқа еніп, 10 000 дана тара­лыммен басылды. Өлеңді орыс тіліне Ни­колай Добрюха аударған.
Жас кезінде ақын болуды армандайтын­дар көп, бірақ Джугашвили ақындықпен та­нылуды армандамаған, өйткені ол ре­волю­циялық жолды таңдаған еді. Өйткені ол бала кезінен мұқтаждықтың не екенін біліп, ақынның жолы атақ қана емес, ол қор­лық пен ақша тапшылығы екенін жақ­сы түсінген. Ол мұны қаламады. Сондықтан оның ақындық қызметі небәрі 4 жылға (1893-1896) созылды. Сталиннің тек 1985-96-жыл­дары «Квали» және «Иверия» га­зет­терінде жарияланған алты өлеңі ғана осы күнге дейін сақталған, қалған қолжаз­ба­лары жойылған. Бірақ сол алты өлеңді әлі күнге жоғары бағалайтындар бар...

Андропов та өлең жазған

Сталиннің рухани мұрагерінің бірі, 15 жыл КГБ-ны басқарған, 1982-1983 жылы КСРО-дағы бірінші саяси тұлға болған Юрий Владимирович Андропов та (1914-1983) әдебиетпен шұғылданғандардың бірі. Қауіпсіздік комитетін басқарған кезде қа­тал­дығымен аты шыққан және ел билігіне кел­ген шақта қатаң тәртіп орнатқан Ю.Анд­роповтың бір әлсіздігі бар еді: ол поэ­зия­мен шұғылданатын. Сондықтан өлең жа­затындығы үшін оған «Лубянканың ро­мантигі» деген лақап ат таңылған.
Бірде оған ашық хат жіберген біреу «билік адамдарды бұзады» деп әзіл­деп жазғанда, Андропов оған салқын­қан­ды­лықпен «Билікті бұзатын адамдар» деп өлеңмен жауап қайтарған көрінеді.
Юрий Андроповтың әйелі Татьяна Фи­липповна Лебедеваның өте жақсы көрген жә­не оған арнап көптеген махаббат лири­касын жазған.
Ең жақын серіктерінің бірі Владимир Крючков Андроповтың «өлеңде жиі балағат сөздер қолданғанын» айтады.
Ю.Андропов дүние салғанда, оның сто­лындағы қағаздардың арасынан 13 жол өлеңі табылған. Онда ештеңенің мәңгілік еместігін, өзгелер қатары өзінің де дүние са­латынын, бірақ ұрпақ өмір эстафетасын жал­ғастыра беретінін жырлаған екен.

Қытай көсемінің поэзиясы

Өлең жазған билеушілердің қатарында Қытай көсемі, ұзақ жыл дара биліктің иесі болып түрлі реформалар жасаған Мао Цзэдун да (1893-1976) бар. Оның ақындық та­ланты жас кезінен белгі берген. Ол Хунань провинциясындағы Бірінші педа­гогикалық мектепке түскеннен кейін Қы­тайдың классикалық әдебиетін көп оқыған. Сол кезде алғашқы екі өлеңін жазған. Со­дан кейін оның революция туралы ар­ма­нын бейнелейтін «Чанша» деген өлеңін шығарған. Қытайдағы революциялық соғыс кезеңінің алғашқы онжылдығында ол нағыз шығармашылық өрлеуде болды, көп­теген өлең жазды. Ал «ұлы жорық» ке­зін­де ол бес өлең жазған. Алайда жапон­дарға қарсы соғыс кезінде оның өлең жазу­ға мұршасы болмады. Тек азаттық со­ғы­сы жеңіске жеткен соң «Халық азат­тық армиясы Нанкинді алды» деген өлеңін шығарған. 
Жалпы, Маоның ақындық шығарма­шы­лығы ғұмыр бойы жалғасты деуге бола­ды. Ол жастық шағында «ци» жанрына ба­сымдық беріп, жасы ұлғайған сайын «ши» жанрына бейім болып, екеуінде де дәстүрлі поэзияның жарасымды фор­ма­ларында жаңа дәуірдің шынайы мазмұнын танытып, өзінің ақындық қабілетін көр­сетті.
Қытай халқының классикалық әде­биетін бағалайтын Мао 1939 жылы 31 қаң­тарда Луше тобына жазған хатында бы­лай деп жазады: «Әдебиет пен өнердің кез келген жанрында мен жақсы нәрсенің бәрі қалың бұқараға түсінікті нәрсе деп есеп­теймін». Бірақ Мао поэтикалық мәтінде тек көпшілік жақсы білетін сөздерді ғана емес, сонымен қатар классикалық поэзия­ның белсенді сөздік қорын пайдалануды ұсынды. Әдебиетпен айналысатын адам тіл білімінен мол хабары болуы керек деді.
Қытайдың ұлы ақыны Ду Фу (712-770) жа­зылған өлеңдерді уақыт өте келе ре­дак­циялау қажеттігін айтса, Мао да өлеңдерін қайта жазды, кейде жарияланғаннан кейін көп жылдан соң қайта оралып, жөндеп, же­тілдіріп отырды. Ол өз шығармаларын Го Моруо, Зан Кецзя сияқты басқа ақындар­мен талқылап, олардың пікірлерін мұқият тыңдаған. У Сюцзюньнің айтуынша, 1963 жыл­дың наурызынан 1973 жылдың қы­сы­на дейін Мао өзінің барлық дерлік өлең­де­рін қайта-қайта өңдеп, түзетіп отырған.
Коммунистік жолдағы қытай елі өз кө­­­­семі Мао Цзэдунды ерекше бағалайды, құр­мет тұтады. Бірақ оның тарихтағы рө­лін Сталинге ұқсатып, қатыгез билеуші бол­ды деп санайтындар да бар. 

Саддам Хусейннің шығармашылығы

Ирактың бесінші президенті және сол елді 24 жыл (1979-2003) би­ле­ген Саддам Хусейн (Саддаам Хусеуйн Абд аль-Маджид ат-Тикрити, 1937-2006) өз халқына (Ирактағы курдтарға) геноцид жа­саған деп айыпталып, АҚШ-тың Иракқа шабуылынан соң тақтан тайдырылды. Оның қатыгездігі, диктатор болғаны жайын­да әңгіме көп. 
Саддам Хусейн өз билігінің соңғы жыл­дарында бірнеше поэзиялық және про­за­лық шығарма жазған. Сондай-ақ оның қа­ламынан махаббат туралы екі роман ту­ған. Оның ішінде ең танымалы – 2000 жылы жазылған «Забиба мен патша» атты анонимді түрде жарияланған («Отанның ұлы» бүркеншік атпен) романы. Кітап бір­ден бестселлерге айналды және мек­теп­тің мін­детті бағдарламасына енгізілді. АҚШ-тың Иракқа шабуылы қарсаңында Саддам Хусейн «Өлімнен кейінгі қарғыс» атты ро­ман жазды. Онда Ирактың көне дәуірден бүгінгі күнге дейінгі тарихы баяндалған.
Америкалықтар түрмесінде отырған үш жыл ішінде Саддам Хусейн бір ғана өлең емес, бүкіл циклды жазып шыққан. Ол түр­ме­дегілер мен сотқа өлеңдер жазды. Алғаш­қы сот отырысында да Саддам өлең жазған. Онда ол «Асқақтықпен қолдарыңа қару ал, ше­гіну ол қайғы емес алда талай уақыт бар» дейді.
Оған өлім үкімі оқылып болған соң, Ирак халқына өсиет еткен соңғы жырын жазды...

Өнерді құрметтеген өнерлі хан

Тарихта тиран-билеушілер көп бол­ғаны белгілі, бірақ ел үшін қызмет етіп, өз билігін елді көркейтуге, мәдениетін да­мы­тып, өркениет жолына түсуге жұмсаған көреген патшалар мен хандар да болған. Со­ның бірі – Мұхаммед Рахим хан II (Феруз).
Хиуа хандығындағы қоңырат әулетінің он бірінші билеушісі (1864-1910 жж.) Мұхаммед Рахим хан II (1845-1910) әкесі Саид Мұхаммед хан дү­ние салған соң таққа отырды. Ол – ағарту­шы монарх, атақты ақын және композитор болды, өз ортасын мәдени жетістіктер арқылы жақсартуға тырысты. Сарай мә­дениетін жетілдіру және сарайында мәдени құндылықтардың құрметін арттыру оның басты мақсаты болды. Өзбек қоңырат әу­леті өкілдерінің ішінде Мұхаммед Рахим хан ІІ – ерекше адам еді. Ол бұрынғы ізгі дәс­түрлерді жалғастырушы болды, себебі Хо­резмде ол билік құрғанына дейін де мә­дени дәстүрлер болды: шығармалар ауда­рыл­ды, қолжазбалар көшірілді, әртүрлі кітап­ханалар құрылды.
Мұхаммед Рахим хан II өзі де музыка жаз­ды, сонымен қатар оның музыкалық кеш­терді өнердің жоғары деңгейде өткі­зе­тін. Сарайындағы өтетін музыкалық кеш­тер­де өлке тарихының өзіндік мәдени дәс­түрлері сақталған. Сонымен бірге хан мә­дениеттің көптеген саласына жаңа­шыл­дық енгізіп отырды. Оның кезінде Хорезм­де алғаш рет нота жазуы жасалды. 
ІІ Мұхаммед Рахым хан сарайында ақын­дар, каллиграфтар, аудармашылар, та­рих­шылар – бір уақытта біріктірген он­да­ған зиялы қауым шығармашылықпен айна­лыса бастады, 30-дан астам ақын поэ­зия­лық шығармалар жазды. Оларды қам­қор­лық жасай отырып, өзі де Феруз поэти­ка­лық лақап атымен өлең жазды. Ақын­дықта ол көбіне Әлішер Науаи шығармашы­лығына еліктеген.
Оның сарайындағы ақындарының әр­қай­сысы дерлік өз өлең жинақтарын (диуан) жасады. Диуан жасау ақынның ше­бер­лікке жетіп, кемел шебер болғанының көрсеткіші еді. Бұл да өзінің сарайындағы ақын­дық ортасын нығайтып, жақсартуды ой­лаған Мұхаммед Рахим хан II үшін маңыз­ды фактор болды. Сарай ақыны Ка­мил Хорезми II Мұхаммед Рахим хан тұ­сында ақындарға ерекше көңіл бөлінгенін жазып қалдырған.
Ақын, аудармашы, тарихшы Мухаммед Риза Агахи өзінің «Шаһид әл-икбал» (Бақыт куәгері) атты тарихи еңбегінде Мұхаммед Ра­хим хан ІІ билік құрған алғашқы жылдар туралы жазған. Ол ханның ғалымдармен әңгімелесуге көп уақыт бөлгенін айтады. Мұн­дай іс-шараларда діни мәселелер тал­қыланып, тарихи-поэтикалық шығармалар оқылған, ақындар билеушіні мадақтап жыр төккен. Мұхаммед Рахым ханның өлең жаза бастағаны осы кезеңде болды.
Мұхаммед Рахим хан II-нің бұйрығы­мен 1 000 қолжазбаны қайта жазу басталып, Шығыстың 100-ден астам әйгілі тарихи-көр­кем шығармалары ескі өзбек тіліне ауда­рылды. Ортағасырлық мәдени құнды­лық­тар жалғасын тауып, жетілдірілді. Оның тұсында «Мәжма-йи шуара-йи Фи­руз-шахи», «Мұхаммасат-и Маджма-и шуа­ра-йи Фируз-шахи» және «Хафт шуара-йи Фируз-шахи» атты сарайлық ақындардың поэ­ти­калық хрестоматиялары құрастырыл­ды.
1908 жылы Хиуа сарайында болған түр­кітанушы ғалым А.Самойлович (1880-1938) хан туралы мынадай пікір айтады:
«Хиуа ғылымы мен өнерінің ағартушы ме­ценаты, қазіргі хандық ІІ Сейд-Мұхам­мед-Рахим өз елін ғылыми тұрғыдан зерт­теуге толық дайын екенін көрсетіп, маған өзінің жеке кітап қазынасын пайдалауға мүмкіндік берді».
Мұхаммед Рахым хан тұсындағы Хиуа хан­дарының мұрағаты 1873 жылы Санкт-Петербургке жеткізілген.
1874 жылы II Мұхаммед Рахим ханның қам­қорлығымен Хорезмде Атажан Абдалов ли­тографиялық кітаптарды басып шыға­ра­тын Орталық Азиядағы алғашқы баспа­ха­на ұйымдастырды. Онда жарық көрген ал­ғашқы кітаптардың бірі – Әлішер Науаи­дың «Хамса» және ақын Мунистің «Диуаны» болды.
Мұхаммед Рахим хан II тұсында Ресей­мен, Осман империясымен, Иранмен, Ау­ған­с­танмен дипломатиялық қарым-қа­ты­настар орнатылған.
Мұхаммед Рахим хан II Хорезмнің соң­ғы тәуелсіз ханы болды. 1873 жылы, қар­сыласқанына қарамастан хандық Ресей про­текторатының астында қалды. Орыс пат­шасы император Николай II ханға 1896 жыл­дан генерал-лейтенант, 1904 жылдан ат­ты әскер генералы, 1902 жылы ханға «Свет­лость» атағын берді.
Билеушілер арасында өнер мен әде­биетті, тарихты құрмет тұтқандар, мәде­ниет­ті дамытуға пайдасын тигізгендер он­ша көп болмаған. Сол аздың бірі – жаны ізгі­лікке толы Мұхаммед Рахим хан II еді.

Сөз соңы

Ұлы Абай айтпақшы, «Өлеңге әркім­нің-ақ бар таласы». Себебі барлық адамға ай мен күн, аспан мен жер ортақ, ауа мен су ортақ. Кез келген қарапайым пен­­де мен патшаға дейін тағы бір ортақ нәр­с­енің бірі – сөз, ешкімге ана сөзді патша айтады, мына сөзді құл айтады деген заң жоқ. Ендеше, өнер, оның ішінде сөз өнері де ортақ. Сондықтан өзгелермен бірге ел бас­қарғандар да өлең жазса, оның еш ер­сілігі жоқ, оған ешкім тыйым сала алмайды. Басқасы басқа, бұл өлеңді аты әлемге бел­гілі, кезінде №1 лаңкес атанған Усама бен Ладен де (1957-2011) жазған. 2001 жылы Нью-Йорктегі террорлық акттен кейін оны зерттей түскен әлемдік БАҚ-тар лаңкестің кітап сөресінде фантастикалық әдебиеттің жоқтығына назар аударып, Бен Ладеннің поэзияға құштарлығын еске түсірді: 2010 жылы бен Ладен бір лейтенантқа: «Сіздерде поэтикалық метр туралы білетіндер болса, маған хабарлаңыз, ал егер классикалық про­содия (тіл білімі ғылымындағы фоне­ти­каның бөлімі. – А.Ө.) ғылымы бойынша кітаптарыңыз болса, маған жіберіңіз» деп жазған екен.
Ауғанстанда сөйлеген сөзінде «әлемдегі нөмірі бірінші террорист» Таяу Шығыстағы жағдайды еске салатын дастанын оқыды. Онда Палестинаның Израильге қарсы кү­ре­сі туралы ойлар бар. Бен Ладен сонымен қатар өз шығармасында Йемендегі АҚШ-тың «Коул» эсминецінің жарылуын жырға қосып, Коулды «лайықты тағдыр бұйырған зұлымдық кемесі» деп атады. Бір қызығы, «Әл-Қаиданың» Бен Ладеннен кейінгі тұл­ғасы Айман әл-Завахири де (1951-2022) өлең жазған, ал өзін «Ислам мемлекеті» деп ата­ған топтың халифасы Әбу Бәкір әл-Бағ­дади (1971-2019) докторлық диссерта­ция­сын діни өлең ретінде жазған...
Міне, әлемге аты белгілі адамдар туралы деректерді ақтарсаң, олардың поэзияға қа­тысы туралы осындай мәліметтерге кез­де­сесің. Қатыгез билеушілерден мыңдаған адамның өлімін шыбын шаққан секілді көрмейтін лаңкестерге дейін поэзияға не­ліктен қызықты? Өзгелерге өштесе отырып, олар неге өлең секілді ғажайып өнерге жа­қын болды? Түсіну қиын...
Жалпы, қай нәрсенің жақсы не жаман болуы адамдардың ниетіне байланысты бол­са керек. Жеңген жаудың жетегінде кете бере­тін батырлардың аттары секілді өлең шіркін де жазғысы келген адамнан қаша алмайды...

Ахмет ӨМІРЗАҚ