Munarmedia.kz 25.09.2025 /Астана/ Қазақстан Президенті халыққа арнаған Жолдауында түрлі саладағы бірқатар өзекті мәселелерді көтерді. Алайда қоғамда ең үлкен резонанс тудырған жаңалық — еліміздегі қос палаталы Парламентті реформалау туралы бастама болды. Алда талқылайтын дүниелер көп, бірақ бір жайт анық — еліміздің саяси ландшафты күрделі өзгерістердің алдында тұр.
Жасанды интеллект – Қазақстанның әлсіз тұсы
Президент Жолдауында көтерілген жасанды интеллект тақырыбы жаһандық маңызға ие. Алайда Қазақстан бұл салада әзірге бәсекеге қабілетті емес. Елде компьютерлік техника өндіру жоқтың қасы, тек құрастырумен шектелеміз. Жоғары білікті кадрлар жеткіліксіз, энергия резервтері шектеулі, бағдарламалық қамсыздандыру мен IT инфрақұрылым да импортқа тәуелді. Демек, біздің үлес — дамыған елдер жасаған технологияларды енгізу және бейімдеу ғана. Бұл белгілі бір прогреске әкелгенімен, ел қауіпсіздігіне қатысты жаңа тәуекелдерді де тудыруы мүмкін.
Сонымен қатар, жаңа цифрлық технологиялар әлемдік экономикада жаңа қоғамдық-экономикалық формацияның бастамасы болмақ. Осы тұрғыда Мемлекет басшысының бұл мәселені көтеруі орынды және назар аударуға тұрарлық.
Активтерді қайтару комитетін реформалау – шектелген әсер
Активтерді қайтару комитетін реформалау мәселесіне келсек, бұл бастама ел өміріне елеулі ықпал етеді деу қиын. Ұрланған қаражатты өз еркімен қайтару немесе оны инвестиция түрінде қайтару — бір реттік сипаттағы құбылыс. Оның экономикалық немесе әлеуметтік ауқымдағы әсері айтарлықтай болмауы мүмкін. Бұл ретте процедуралардың ашық еместігі олардың тиімділігін төмендетеді және әлеуметтік әділеттілік пен жазаның бұлжымайтыны қағидаттарына қайшы келеді.
Парламенттік реформа – ел болашағына ықпал ететін басты өзгеріс
Нағыз терең өзгеріс әкелуі мүмкін бірден-бір бастама — ол парламенттік реформа. Әрине, егер бұл тек формальді өзгерістермен шектелмесе.
Қос палаталы парламенттен бір палаталы жүйеге көшу туралы ұсыныс — бұрыннан айтылып келе жатқан бастама. Оның өзектілігі – Парламент пен Президент арасындағы, сондай-ақ атқарушы билікпен арадағы қатынастардың түбегейлі өзгеруінде. Сонымен қатар, бұл қоғамдағы саяси күштердің жаңа конфигурациясына жол ашуы ықтимал. Сондықтан бұл мәселені талқылауға бір жыл мерзім белгіленгені кездейсоқ емес. Осы уақыт аралығында ауқымды жұмыс атқарылып, жаңа Конституция қабылдануы да мүмкін. Бұл тек қолданыстағы Конституцияға түзетулер енгізумен шектелмейтін реформа болуы керек.
Жаңа Конституция қабылдау қажеттілігі – негізделген талап
Жаңа Конституция қабылдау мәселесі — жаңа емес, бірақ өзектілігін жоғалтпаған бастама. 1993 жылғы алғашқы Конституция бірнеше парламенттік және үкіметтік дағдарыстарға әкеп соқса, 1995 жылғы Конституция, керісінше, тұрақтылықты сақтады. Алайда ол наразылық шерулеріне, жер мәселесіне байланысты митингілерге, ұлттық байлықты талан-таражға салуға, непотизмге және халық пен билік арасындағы байланыстың үзілуіне алып келді. Бұл, ең алдымен, Парламенттің шынайы бақылау функцияларынан айырылуына және сайлаудың демократиялық институт ретінде өз рөлін жоғалтуына байланысты болды.
Нағыз демократиялық сайлау мына үш талапқа сай болуы тиіс:
-
басқарылатындар шын мәнінде басқарушыларды таңдайды;
-
басқарушыларда нақты басқару тетіктері болады;
-
олар өз әрекеттері үшін басқарылатындардың алдында есеп береді.
Реформа заңнаманың барлық құрылымын қамтуы тиіс
Парламентті реформалау тек оның құрылымын қайта қараумен шектелмейді. Бұл Конституцияны, «Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңды, сайлау туралы заңнаманы, саяси партиялар мен БАҚ туралы заңдарды кең көлемде өзгерту қажеттілігін туындатады.
Парламент атауы – тарихи-мәдени сәйкестік мәселесі
Бірінші кезекте — Парламенттің атауын қайта қарау керек. Бүгінде Орталық Азиядағы барлық елдердің заң шығарушы органдары ұлттық ерекшеліктерге сай аталады. Ал Қазақстанда бұл орган батыстық үлгідегі «парламент» деп аталады. Мысалы, Болгарияда — «Халық жиналысы», Венгрияда — «Мемлекеттік жиналыс», Польшада — «Ұлттық жиналыс», Словакияда — «Ұлттық кеңес» деп аталады.
Сандық құрам және өкілдік сипаты
Парламенттің саны – тағы бір маңызды мәселе. Ол тұрақты түрде белгілене ме, әлде халық санына байланысты өзгеріп отыра ма? Мысалы, Венгрия мен Румынияда осындай тәжірибе бар.
Парламенттің құрамын қалыптастыру тәртібі де маңызды. Барлық депутаттар жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы арқылы жасырын дауыс беру жолымен сайлана ма? Әлде әлеуметтік аз қамтылған топтар, ұлттық азшылықтар, кәсіподақтар мен ғылыми ұжымдардың өкілдері сайланбай, делегат ретінде ұсыныла ма?
Мысалы, Румыния Конституциясының 62-бабының 2-тармағында ұлттық азшылықтар мүддесін қорғауға бағытталған ереже бар: «Сайлауда Парламентке өту үшін қажетті дауыс санын жинай алмаған ұлттық азшылық ұйымдары, заңмен белгіленген тәртіпке сәйкес, бір мандат алуға құқылы. Әрбір ұлттық азшылық тек бір ұйым арқылы ұсыныла алады».
Сайлау заңнамасы мен сайлау комиссияларының тәуелсіздігі
Парламенттік реформаның тиімділігі — сайлау туралы Конституциялық заңды түбегейлі өзгертуге байланысты. Әділ және ашық сайлау өткізілмейінше, шынайы өкілді орган құру мүмкін емес. Бұл үшін:
-
жаңа сайлау жүйесін енгізу қажет;
-
сайлау комиссияларын қайта құру қажет. Оларға деген сенімді қалпына келтіру үшін ЦИК мүшелері халық сайлауымен немесе парламентке өтпеген партиялардың ұсынысымен Президент тағайындауы тиіс;
-
учаскелік сайлау комиссияларының құрамына мемлекеттік немесе жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйым өкілдері енбеуі керек;
-
мұндай комиссияларды кездейсоқ таңдау тәсілімен (присяжныйлар іспеттес) қалыптастыруға болады.
Егер бұрынғы тәртіп сақталатын болса, Қылмыстық кодекске де өзгеріс енгізу қажет. Сайлау нәтижесін бұрмалау ҚК-нің 150 және 151-баптарынан алынып, 5-бөлімге – Конституциялық құрылым негіздері мен мемлекеттік қауіпсіздікке қарсы қылмыстар тарауына енгізілуі тиіс. Яғни, сайлау нәтижесін бұрмалау мемлекетке опасыздық жасаумен теңестірілуі керек. Бұл баптар «өлі» норма емес, нақты қолданылуы тиіс. Өйткені әділ сайлаусыз — әділ заң да, әділетті парламент те болмайды.
Парламент өкілеттігі кеңейтілуі тиіс
Парламенттің өкілеттігі бүгінгімен салыстырғанда әлдеқайда кең болуы керек. Оның функциялары жабық әрі шектеулі болмауы тиіс. Прокуратура органдары Парламентке бағынысты болып, заңдылықтың сақталуына жоғарғы қадағалау жүргізуі қажет. Бұл қадағалау Президент актілерін де қамтуы керек, егер олар заңға тәуелді сипатта болса.
Алайда кең өкілетті Парламенттің өз құзыретін асыра пайдалану қаупі де жоқ емес. Сондықтан тежемелік әрі тепе-теңдік ретіндегі институттар қажет: Президент, Конституциялық сот, сот жүйесі және Үкімет. Конституцияда осы субъектілер арасындағы қатынастар нақты сипатталуы керек.