Deobandi қозғалысы алғаш рет 19 ғасырда Британ отаршылдығына қарсылық ретінде құрылғанымен, қазіргі таңда Оңтүстік Азиядағы және Таяу Шығыстағы діни-саяси ахуалға елеулі ықпал етіп отырған трансұлттық идеологиялық күшке айналды. Бұл мақалада Deobandi ағымының тарихи тамыры, діни ұстанымдары және қазіргі геосаяси процестерге әсері жан-жақты талданады.
1. Тарихи негізі: отарлық езгіге рухани қарсылық
Deobandi қозғалысы 1866 жылы Үндістанның Деобанд қаласында құрылған Дар ул-Улум Деобанд медресесінен бастау алады. Мұсылман халқының рухани әлсіреуіне және Британ империясының мәдени үстемдігіне қарсы тұру мақсатында негізделген бұл ағым ислам құндылықтарына қайтып оралуды, Құран мен сүннетке қатаң бойсұнуды ұстанды.
Осы кезеңде мұсылмандар арасында дін мен білімді жаңғырту арқылы отарлық жүйеге қарсы тұру идеологиясы қалыптасты. Бұл бағыт ханафи мәзһабына сүйеніп, әсіресе, сопылық элементтерден арылуға тырысты.
2. Идеологиялық ерекшеліктері: пуританизм мен қатал доктрина
Deobandизмнің басты ерекшелігі — пуритандық, яғни исламның «таза» әрі бастапқы қалпына оралу идеологиясы. Олар:
-
сопылық дәстүрлер мен халықтық культтерді шариғатқа сай емес деп таниды;
-
өзге ағым өкілдеріне, әсіресе Barelvi және шиға бағыттарына төзімсіздік танытады;
-
заманауи батыстық құндылықтарды исламға қарсы мәдени экспансия ретінде көреді.
Deobandi идеологиясы мұсылман жамағатының ішіндегі тазару мен бірігу идеясын алға тартып, жиі жағдайда радикалды ұстанымдарға жол ашады.
3. Саяси қолданылуы және қазіргі ықпалы
Deobandизмнің идеялары 1980-жылдары Ауғанстандағы соғыс жағдайында жаңа деңгейге шықты. Пәкістандағы исламшыл топтар мен сыртқы қаржыландырушылар (соның ішінде кейбір араб елдері мен Батыс барлау қызметтері) Deobandi идеологиясын кеңестік басқыншылыққа қарсы құрал ретінде қолданды.
Осылайша, Deobandi қозғалысы:
-
Талибан сияқты қозғалыстардың идеологиялық өзегіне айналды;
-
Пәкістан мен Ауғанстанда мыңдаған медреселер арқылы жастарды діни негізде тәрбиелеу жүйесін құрды;
-
діни біліммен бірге саяси насихат пен әскери оқытуды ұштастырды.
Бүгінде Deobandi бағытын ұстанатын ұйымдар Орталық Азияда, Таяу Шығыста және Батыс елдерінде де байқалып отыр.
4. Геосаяси салдары
Deobandi қозғалысы өзінің діни сипатын сақтай отырып, қазіргі халықаралық саясатта тұрақсыздық факторы ретінде көрініс табуда:
-
Ауғанстандағы Талибан билігінің идеологиялық негізі Deobandизмге сүйенеді;
-
Кашмирдегі қақтығыстарға қатысушы бірқатар экстремистік ұйымдар да Deobandi идеяларын насихаттайды;
-
Пәкістанның ішкі қауіпсіздігіне төнген қатерлердің бір бөлігі осы ағымға қатысты медреселер мен ұйымдардан туындап отыр;
-
Батыс елдеріндегі кейбір мұсылман жамағаттары ішінде радикалдану қаупі осы бағытпен байланыстырылады.
Қорытынды
Deobandi — бұл жай ғана діни ағым емес, ол отаршылдыққа қарсы бағытталған тарихи қозғалыстан қазіргі жаһандық қауіпсіздік архитектурасына ықпал ететін идеологиялық күшке дейін өсті. Оның әлеуетін дұрыс бағаламау, әсіресе діни білім беру мен саяси радикализмнің түйіскен тұстарын елемеу — көптеген елдер үшін қауіп төндіруі мүмкін.