10 наурызда Қазақстанның қазіргі тарихындағы алғашқы және жалғыз вице-президенті Ерік Мәгзұмұлы Асанбаевтың туғанына 89 жыл толды.
1936 жылы Қостанай облысында дүниеге келген Ерік Асанбаев бала күнінде ауыр қайғыға тап болды: 1938 жылдың ақпанында әкесі қуғын-сүргінге ұшырап, Алматы маңында атылды. ҚазМУ-дің қаржы факультетін үздік бітірген соң, 1958 жылы еңбек жолын Қазақстанның Қаржы министрлігінде бастады. Кейін университетте сабақ беріп, қазіргі Ресей Қаржы академиясының аспирантурасында оқыды, мұнда ол Қазақстандағы қара металлургия мәселелері бойынша кандидаттық диссертация қорғады.
Аспирантурадан кейін ҒЗИ-да (Ғылыми-зерттеу институты) бөлім меңгерушісі, кейін Мемлекеттік жоспарлау комитетінде (Госплан) бөлім басшысы болып жұмыс істеді. Бұл жылдары ол 1965–1975 жылдары КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы Алексей Косыгин енгізуге тырысқан экономикалық басқару реформаларымен айналысты. 1973 жылы Қаржы министрінің орынбасары, кейін Үкімет аппаратының қаржы, еңбек және жалақы бөлімі меңгерушісі болды, содан соң Үкіметтің істер басқармасы басшысының орынбасары қызметін атқарды.
1975 жылы Мәскеудегі Халық шаруашылығын басқару институтын бітірді, ал 1978 жылы экономика басқаруын реформалау мәселелері бойынша докторлық диссертация қорғады. Қазақстан Ғылым академиясының Экономика институтының ғылыми кеңесі оған экономика ғылымдарының докторы дәрежесін бірауыздан берді.
1979 жылдан бастап ол Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінде сауда, жоспарлы-қаржылық органдар, ғылым және оқу орындары, кейіннен экономикалық бөлімдерді басқарды. 1980-жылдардың соңында Қазақстан Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, кейін Қазақстан Компартиясы ОК хатшысы болды.
1990-жылдардың басында парламент оны төраға етіп сайлады, кейін Қазақстанның вице-президенті атанды. 1991 жылғы желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау нәтижесінде осы лауазымға бекітілді. 1995 жылы вице-президент қызметі Конституциядан алынып тасталғаннан кейін, Асанбаев Қазақстанның Германиядағы елшісі болып тағайындалды. Ол Германия Бундестагының депутаты Вилли Виммермен бірге Қазақстан достарының неміс қоғамын құрды, оның президенті Ганс-Дитрих Геншер болды. Берлин астанасына көшірілгеннен кейін, Асанбаевтың бастамасымен қала көшелерінің біріне ұлы қазақ ойшылы Абайдың есімі берілді.
Ерік Асанбаев Қазақстанның Менеджмент, экономика және болжау институтының, сондай-ақ Мемлекеттік басқару ұлттық академиясының құрылуына үлкен үлес қосты. Бұл оқу орындары елдің интеллектуалдық элитасының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Ол Байқоңырды Ресейдің жеке юрисдикциясынан шығарып, Ресей, Украина, Еуропалық ғарыш агенттігі және NASA қатысатын халықаралық акционерлік қоғам құру идеясын көтерді. Бірақ бұл бастама Нұрсұлтан Назарбаев тарапынан қолдау таппады, ол Байқоңырды Ресейге жалға беру туралы шешім қабылдады.
Асанбаевтың арқасында Қазақстан посткеңестік кеңістікте алғашқылардың бірі болып «магистр» және «философия докторы» жүйесіне көшті. Бұл қадам қазақстандық жастардың Батыс ғылымы мен білім жүйесіне тезірек интеграциялануын қамтамасыз етті. Ол сондай-ақ прогрессивті Азаматтық кодекстің қабылдануына жетекшілік етті, бұл құжат кейін Ресей мен ТМД елдерінің азаматтық заңнамаларына негіз болды.
Қазақстанның егемендік алғаннан кейінгі қалыптасу және даму стратегиясы да оның басшылығымен әзірленді. Бұл құжат шынайы демократия мен нарықтық экономиканы қалыптастыруды көздеген еді, бірақ кейінірек Назарбаевтың жеке бағдарламаларымен алмастырылды.
1994 жылы бюджет тапшылығына қарамастан, Асанбаев академик Манаш Қозыбаев басқарған ғылыми экспедицияны қаржыландыруға көмектесті. Бұл экспедиция 1847 жылы патша билігі тарапынан өлтірілген соңғы қазақ ханы Кенесары Қасымовтың сүйектерін іздеуге бағытталған еді. Бірақ оның кесілген басы әлі күнге дейін Ресейден қайтарылған жоқ.
Ерік Асанбаев – есімі жемқорлыққа немесе туыстық байланыстарға байланысты даулармен кірленбеген мемлекет қайраткерлерінің бірі. Ол мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірмеді, халықтың байлығын иемденген жоқ. Ол қарапайым пәтерде өмір сүріп, 300 доллардан аспайтын зейнетақы алды. Ал басты қазынасы – 4,5 мыңнан астам кітаптан тұратын кітапханасын мектептердің біріне мұра етті.
Президенттің бірінші вице-президент мәртебесі туралы жарлығына қарамастан, Асанбаев лайықты медициналық көмек ала алмады. Назарбаев билігі оның сын мақалалары үшін оған осылайша кек қайтарды. Бір сұхбатында ол Назарбаевтың мас күйінде билік үшін қан төгуге дайын екенін айтқанын еске алған еді. Осыдан кейін белгісіз адамдар оның саяжайына кіріп, күзет иттерін өлтіріп, газ құбырын зақымдады. Улы газбен уланған Асанбаев пен оның жары жансақтау бөліміне түсті, бірақ аман қалды. Дегенмен денсаулықтары күрт нашарлады. Дәрі-дәрмектің жетіспеуі мен шетелде емделуге қаражат сұрауға деген намысы оның өмірін қысқартты.
Сарапшылардың пікірінше, Ерік Асанбаев пен Балташ Тұрсымбаев Назарбаевтың билікке келуіне шешуші рөл атқарды. Олар оған Қазақстанның солтүстік өңірлерінің қолдауын қамтамасыз етуге көмектесті. Кейінірек Асанбаевтың өзі де бұл фактіні мойындады.
1995 жылғы жаңа Конституция қабылданғаннан кейін вице-президент қызметі жойылды. Бірақ бұл лауазымды иеленген адам өкілеттігі аяқталғанға дейін жұмысын жалғастыруға тиіс еді. Алайда Назарбаев парламентті таратып, 1995 жылы референдум арқылы өз өкілеттігін ұзартты. Сол жылдың ақпанында Асанбаевты Германияға елші етіп жіберді.
2000 жылы ол зейнетке шықты, ал 2001 жылы берген сұхбатында Қазақстандағы жекешелендірудің салдарын сынады. 2002 жылы «Эпоха» газетіне берген сұхбатында «1996 жылға дейін елде кері кету үрдісі байқалса, қазір ол айқын көрініс тапты. Билік өз бет-бейнесін ашып көрсетті» деп мәлімдеді.
Ерік Асанбаев Қазақстан тарихында әділ, адал саясаткер ретінде қалды. Қуғын-сүргін мен қысымға қарамастан, ол өз принциптері мен идеалдарына адал болып өтті.
Алдияр Бауыржанұлы
"DAT" газеті