Кеңес дәуіріндегі тарихи парадигма әрбір титулдық халыққа (яғни, белгілі бір ұлттық-аумақтық бірліктің атауын берген этносқа) бірегей және жалғыз ата-текті телуді мақсат тұтты. Осылайша, тарихи Түркістан (Қазақ даласы мен Орталық Азия) аумағында қалыптасқан діни және мәдени-тарихи тұтастық бұзылды. Бұл идеяға бой үйреткен қазіргі қазақтар өз ата-бабаларын басқаша атаған деген пікірлерді жиі ашумен қабылдайды. Әсіресе, қазақтардың 150 жыл бұрын өзін «өзбек» деп санағаны туралы деректер көптеген адамдардың наразылығын тудырады.
Тарихи деректерге үңілейік. XVI ғасырдың басында Қазақ хандығының құрылуы туралы Ибн Рузбиханның еңбегінде қазақтарды «өзбек» этнониміне жатқызғаны айтылады. Ол үш тайпаны атап көрсетеді: шибаниттер, қазақтар және маңғыттар. Бұл тайпалардың барлығы өздерін Чингиз ханның ұрпақтары деп санап, бір-бірімен билікке таласып, тұрақты қақтығыста болған.
XVI ғасырдағы көптеген деректерде қазақтар «өзбек» этносының құрамында аталады. Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» еңбегінде қазақтарды кейде «өзбек», кейде «қазақ-өзбек» деп атайды. Сонымен қатар, басқа да тарихи еңбектерде «қазақ» және «өзбек» терминдері синоним ретінде қарастырылады.
Қазақтардың «өзбек» тарихын еске алуы. XIX ғасырдың соңына дейін қазақтар өздерінің «өзбек» атауын ұмытпаған. Мәселен, ресейлік этнографтармен әңгіме барысында қазақтар: «Ата-бабаларымыз – өзбектер» деп жауап берген. Бұл пікірлерді П.И. Пашино және басқа зерттеушілер де өз еңбектерінде жазған.
XX ғасырдың басында Құрбанғали Халид пен Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақтардың тарихын зерттеуде маңызды деректер қалдырды. Құрбанғали Халид қазақтардың Алтын Орданың мұсылман көшпенділерінен тарағанын және «Өзбек ханның» ықпалымен ислам дінін қабылдағанын айтады. Шәкәрім Құдайбердіұлы да қазақтарды Алтын Орданың мұрагерлері деп сипаттап, олардың тарихи бірлігі туралы жазады.
Кеңес дәуіріндегі түсінік. 1940-1970 жылдары қазақтардың этногенезі туралы зерттеулерде «қазақ», «өзбек», «ноғай» және «қыпшақ» терминдерінің бастапқыда этникалық емес, әлеуметтік сипатта болғаны айтылады. Уақыт өте келе, XVI ғасырдан бастап, қазақтар мен өзбектердің арасындағы айырмашылықтар айқындала бастады.
Тарихи қорытынды. Қазақтар мен өзбектер бір кездері біртұтас көшпелі мұсылман этносынан шыққан. XVII ғасырда бұл этностың бөлінуі орын алды. Қазақтар Қазақстанның шығысында қалып, ноғайлар батысқа, ал өзбектер Орталық Азияға қоныс аударды. Бастапқы «өзбек» атауы қазіргі өзбек этносы арқылы сақталған.
Бұл тарих қазақ халқының этникалық және мәдени тамырларының күрделілігін көрсетеді.