21 маусымда АҚШ президентінің арнайы өкілі Кит Келлог Минскіде Александр Лукашенкомен кездесті. Осы сапар аясында Беларусь билігі 14 тұтқынды — негізінен саяси — босатты. Олардың көбісі — Батыс елдерінің азаматтары. Бірақ ең резонанстысы — 2020 жылғы наразылықтардың белсенді көшбасшысы, Светлана Тихановскаяның күйеуі Сергей Тихановскийдің бостандыққа шығуы болды. Көпшілік оны соңында ғана босатады деп күткен еді, бірақ Минск пен Батыс арасындағы сауданың алғашқы кезеңінде-ақ түрмеден шықты.
Келлогтың сапары екі жақтың мүддесінің тоғысуынан мүмкін болды. АҚШ-тың Трамп әкімшілігі Украина бойынша тоқыраған келіссөздер аясында аймақтық дипломатияны жандандыруды қалайды. Ал Лукашенко бірнеше жылдан бергі оқшауланудан шығуға мүдделі — бұл үшін ол жеңіл салмақтағы ымыраларға, мысалы саяси тұтқындарды босатуға баруға дайын.
Сақтықпен жасалған серпіліс
Лукашенко бұған дейін мұндай деңгейдегі америкалық өкілдерді бес жылдан астам уақыт бойы қабылдамаған. Соңғы рет — 2020 жылы АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Минскіге келген. Сол кездегідей бұл жолғы сапар да — бірнеше айға созылған дипломатиялық жұмыс нәтижесі.
2024 жылдың күзіне қарай, әлі де билікке жаңа әкімшілік келмей жатып, Вашингтон Минскімен АҚШ азаматтары мен «Азаттық радиосының» бұрынғы қызметкерлерін босату мәселесін талқылай бастаған. Лукашенко бұл процессті Трампқа ұпай жинау үшін кідіртіп, жаңа президенттің келуін күткендей болды: «прагматик келгенде — нақты мәміле жүреді» дегенді меңзеп.
Ол былтыр жаздан бастап саяси салмағы аз тұтқындарды — кейде 40 адамнан тұратын топпен — босата бастаған. Бірақ түрмеде әлі 1100-ден астам адам отыр, ал керек болса, жаңаларын да отырғыза алады. Саудаласуға ресурс жеткілікті.
Трамптың инаугурациясы қарсаңында — қаңтар айының соңында — алғашқы америкалық босатылды. Екі аптадан соң тағы үшеуі шықты. Олардың арасында АҚШ азаматы, «Азаттық» журналисі де болды. Оларды алып кетуге АҚШ мемлекеттік хатшысының орынбасары Кристофер Смит келіп, Лукашенкомен кездескен. New York Times жазуынша, сол кезде тараптар тұтқындарды жаппай босату мен санкциялардың бір бөлігін алып тастау туралы «үлкен мәміленің» шеңберін талқылаған.
Сәуірде Минск соңғы америкалық тұтқын — Юрий Зенковичті босатты. Оны Келлогтың орынбасары Джон Коул алып кеткен. Мүмкін, Минск пен Трамптың Украина бойынша негізгі келіссөз жүргізушілерінің бірі арасындағы диалог сол кезде басталған болар.
Келлогпен кездесу — соңғы бес жылда Минск үшін ірі дипломатиялық жетістік. АҚШ алғаш рет Лукашенко режимімен жоғары деңгейде байланысқа барды. Бұл — Минск үшін қомақты сый. Лукашенко үшін қазіргі жағдайда Ресейден озып кетіп, АҚШ-пен тым жақындасу — қауіпті. Өйткені қазір ол үшін Мәскеуге қарсы ойнау заманы емес. Кремльдің көршілерге ықпал ету тетіктері артқан.
Шектеусіз мәзір
Лукашенко Тихановскийді босату арқылы Вашингтоннан келген жоғары деңгейлі назардың қаншалықты маңызды екенін көрсетті.
Сергей Тихановский 2020 жылғы сайлау алдындағы наразылықтарды алғаш бастағандардың бірі. Ол аймақтарды аралап, Лукашенконы ашық сынап, тікелей эфирлер арқылы жүздеген мың көрермен жинаған еді. Сайлау қарсаңында тұтқындалса да, оның іс-әрекеті кейінгі оқиғалардың бастауы болды.
Тіпті тергеу изоляторында отырған кезде де Тихановский батыл сөзінен таймаған. Лукашенкомен өткен бір кездесуде оның отбасына қауіп төніп тұрғанын емеурінмен жеткізген еді. Бұл сөздер Лукашенконың есінде қалып, оны бірнеше рет жария түрде еске алды. Дегенмен, енді сол адамның алғашқылардың бірі болып босатылуы — тосын қадам.
Мүмкін, бұл жерде белгілі бір есеп бар: Тихановский эмиграциядағы оппозицияға ішкі алауыздық енгізе алады. Өйткені оның әйелі Светлана Тихановскаяның легитимдігі де күйеуінің тұтқындалуымен тығыз байланысты. Бірақ басты сигнал — Лукашенко қажет болса кез келген тұтқынды босатуға дайын. Тек келіссөз тоқтамасын.
Шын мәнінде, Минскіде әлі босатуға болатындар бар. Оппозиция көшбасшыларын айтпағанда, «Азаттық» журналисі Игорь Лосик те әлі түрмеде. Вашингтон бұған дейін оның босатылуын талап еткен. Бірақ Минск оны келесі раундқа сақтап қойғанға ұқсайды.
Еуропалық тежегіш
Дегенмен Келлогтың сапарына қарамастан, бұл процестің түпкі нәтижесі әлі бұлдыр. Минск әлі көп тұтқынды босата алады, ал АҚШ бұған жауап ретінде делегациялар жіберіп, тіпті Минскідегі елшілігін қалпына келтіруі мүмкін. Бірақ дипломатиялық символдармен ғана бұл процесті ұзақ ұстап тұру қиын.
Бір сәтте Лукашенко нақты жеңілдіктер күтеді — санкцияларды жұмсарту сияқты. Бірақ мұнда басты кедергі — Еуроодақ. АҚШ жеңілдік берсе де, еуропалық санкциялар алынбаса, Беларусь экономикасына нақты пайда болмайды.
Ал Еуроодақ — АҚШ секілді емес, анағұрлым инертті және қатаң құрылым. Және Беларусьпен қарым-қатынас — одақ үшін аса маңызы жоқ мәселе. Сондықтан Венгрия мен Словакия жұмсаруды жақтаса да, Польша мен Литва қарсы болса — ешкім соңғыларын иландырып әуре болмайды.
Келіссөз әлің жүргізілуде
Минск болашақта АҚШ ЕО-ны иландырып, «Батыс пакетін» орындауға көмектеседі деп үміттеніп отыр. Бірақ бұған АҚШ-тың Лукашенкоға деген қызығушылығы тек гуманитарлық емес, геосаяси деңгейде де болуы тиіс. Мысалы, Минск Украинадағы соғыс пен бейбітшілік мәселесінде өзін маңызды етіп көрсетуге тырысуы керек.
Келлог — Украина бойынша арнайы өкіл ретінде — мұндай келіссөздер үшін таптырмас тұлға. Бірақ Лукашенко оған нақты не ұсынғаны белгісіз. Минск келіссөз алаңы ретіндегі рөлінен айырылды. Қазір оның рөлі — тұтқын алмасу дәлізі ғана. Стамбулды Минскімен алмастыру жоспарда жоқ. Ал Лукашенконың Украина немесе Ресейге ықпал ету тетіктері жоқ.
Бәлкім, Вашингтон да тым көп күтпейді. Жай ғана — тұйыққа тірелген Ресей–Украина келіссөздерінің фонында болмашы алға жылжуларды көрсеткісі келген шығар. Немесе Ресей мен Украинаға қатысты нақты әдіс табылмағандықтан, тіпті Лукашенконың да пікірін тыңдауға әзір.
Қалай болғанда да, Минск қазіргі жағдайды барынша пайдаланып қалуға тырысып жатыр. Ал Вашингтон, алғаш рет көп жылдан кейін, оған бұл ойында қарсы болмады.