Жыл сайын өтетін Мюнхен қауіпсіздік конференциясы – АҚШ пен Еуропа арасындағы трансатлантикалық серіктестікті нығайтуға бағытталған алаң. Алпыс жылдан бері бұл жиын НАТО-ның мызғымастығын дәріптеп, одақтастардың ортақ мақсаттарын айқындайтын шара болып келді. Әрине, Еуропа мен АҚШ арасында келіспеушіліктер болмай қоймайды, әсіресе, қауіпсіздік пен қорғаныс саласындағы міндеттерді бөлісу мәселесінде. Дегенмен, бұл конференция бұрыннан ашық диалог пен ынтымақтастыққа негізделген алаң ретінде танылған еді.
Алайда 2025 жылғы конференцияның атмосферасы мүлде басқаша болды. Бұл жолы одақтастықты бекіту, Украинадағы соғысқа қатысты ортақ шешімге келу және әлемдік тәртіпті сақтап қалу туралы келіссөздер екінші орынға ысырылып, басты назар АҚШ-тағы биліктің ауысуына ауды.
Вашингтонның бағыты күрт өзгерді
АҚШ-тағы саяси өзгерістер Еуропаның алаңдаушылығын күшейтті. Дональд Трамптың президент болып сайлануы трансатлантикалық қатынастарда жаңа кезеңнің басталғанын көрсетті. Ең басты сұрақ – Вашингтон Украинадағы соғысқа қатысты қандай шешім қабылдайды?
Трамп сайлауалды науқанында «соғысты барынша тез аяқтауға» уәде бергенімен, оның қалай жүзеге асатыны белгісіз еді. Мюнхендегі конференция осы сұраққа жауап беруі тиіс болған. Алайда оның орнына күтпеген оқиғалар орын алды.
АҚШ вице-президенті Джей Ди Вэнс өз баяндамасында трансатлантикалық одақтастарды қатты сынға алды. Ол Еуропа елдерінің саяси жүйесін тоқырауға ұшыраған Кеңес Одағымен салыстырып, еуропалық демократия шынайы халықтың еркін білдіруден алшақтап барады деп мәлімдеді. Бұл мәлімдеме Еуропада шок тудырып, конференцияның негізгі бағытын түбегейлі өзгертті.
«America First»: АҚШ-тың жаңа стратегиясы
Вашингтон Украинаға қатысты саясатын түбегейлі қайта қарауға кірісті. Трамп әкімшілігі бұрынғы екі маңызды принциптен бас тартатынын ашық көрсетті:
- «Украинасыз Украина туралы шешім қабылданбайды» деген қағида енді күшін жойды.
- Батыс елдерінің бірыңғай майданы да сақталмайды.
АҚШ-тың бұл ұстанымы қорғаныс министрі Пит Хегсеттың НАТО штаб-пәтеріндегі баяндамасынан, Трамптың Ресей президенті Владимир Путинмен телефон арқылы сөйлесуінен, сондай-ақ Мюнхендегі Украина бойынша арнайы өкіл генерал Келлогтың мәлімдемесінен байқалды.
Бұл әрекеттер Вашингтонның ендігі басты басымдығы – тек АҚШ мүдделері екенін көрсетті. Егер Байден әкімшілігі Украина мен НАТО-дағы серіктестерін бір мақсатқа жұмылдыруға тырысса, Трамп бұл мәселеде ешқандай жасырын ойсыз «алдымен Америка» деген қағиданы ұстанатынын білдірді.
Бұл өзгерістер Сауд Арабиясында басталатын бейбіт келіссөздерге айтарлықтай әсер етеді. Бұған дейін Батыс елдерінің өзара келісе алмауы, сондай-ақ Украинаның нақты келіссөз ұстанымын қалыптастыра алмауы дипломатиялық процесті тежеп келген болатын.
АҚШ-тың жаңа әкімшілігі енді мәселені «өз жолымен» шешуді көздейді:
- Украинаның НАТО-ға қосылуы күн тәртібінен алынды.
- Ресей басып алған аумақтарды қайтару мәселесі де жабылды.
Көптеген сарапшылар бұл екі мәселенің шешілуі екіталай екенін бұрыннан айтып келген, бірақ оларды ресми түрде келіссөздерден алып тастау – АҚШ-тың келіссөздердегі негізгі тетіктерін жоғалтуы болып саналады.
«Үлкендер үстелі» және «балалар үстелі»
АҚШ-тың жаңа саясаты келіссөздер құрылымын түбегейлі өзгертуі мүмкін. Генерал Келлогтың мәлімдемесіне сәйкес, енді АҚШ пен Ресей тікелей келіссөздер жүргізіп, негізгі шешімдерді өздері қабылдайтын болады.
Бұл Еуропа мен Украинаны екінші дәрежелі ойыншыларға айналдырады. Бұған дейін ОБСЕ форматында барлық тараптар тең дәрежеде келіссөздер жүргізсе, енді жағдай «Ялта-2» сценарийіне ұқсап барады. Яғни, АҚШ пен Ресей жаңа әлемдік тәртіпті өзара белгілейді, ал қалған елдер бұл шешімдерді орындауға мәжбүр болады.
Еуропаның реакциясы: күйзеліс пен шарасыздық
Вэнстің мәлімдемесінен кейінгі жағдай Еуропада үлкен алаңдаушылық тудырды. «Мюнхен-2025» конференциясы көптеген сарапшылар тарапынан «Еуропаның саяси күйзелісі» деп аталды.
- Еуропалық көшбасшылар «Еуропа енді өз қауіпсіздігін өзі қамтамасыз етуі керек» деген пікірлерін қайта жаңғыртты.
- «Еуропалық армия құру» туралы бастама қайта көтерілді.
- Франция президенті Эммануэль Макрон шұғыл саммит өткізуге шақырды.
Алайда бұл ұсыныстар жылдар бойы талқыланып келе жатқанымен, нақты іс жүзінде жүзеге аспай келе жатқан бастамалар.
«America First – Еуропа соңғы орында»
Еуропалық одақ бұл жағдайға қалай жауап береді? НАТО-дағы еуропалық мемлекеттер ортақ шешімге келе ме, әлде әрқайсысы жеке-жеке өз мүддесін ойлап, Вашингтонмен жеке келіссөздер жүргізе ме?
Егер Еуропа елдері Трамп әкімшілігінің назарын аудару үшін бір-бірімен бәсекелесе бастаса, онда бұл Вашингтонның ойлаған мақсатына сай келеді. Себебі бұл «America First – EU Last» сценарийін жүзеге асырудың төте жолы болмақ.
Осылайша, Мюнхен конференциясы биыл тек қауіпсіздік мәселелерін талқылайтын дәстүрлі жиын ғана емес, сонымен қатар Еуропа мен АҚШ арасындағы саяси қақтығыстың жаңа кезеңінің бастауы болды.
Бұл өзгерістер әлемдік тәртіпке қалай әсер етеді? Батыс елдері АҚШ-тың бұл қадамына қарсы қандай әрекет жасайды? Бұл сұрақтардың жауабы алдағы айларда белгілі болмақ.