Munarmeida.kz/Астана/ | 8.07.2025 жыл-Нұрсұлтан Назарбаевқа – 85 жас. Бұл – кез келген саясаткер үшін салмақты белес. Оның билігіне әртүрлі көзқарас болуы мүмкін. Бірақ басты нәрсені мойындауға тура келеді: барлық болжамдарға қарамастан, ол биліктен өзі кетті. Ерік-жігер танытып, тақтан өз еркімен бас тартты. Бұл – әлем тарихында өте сирек кездесетін құбылыс. Билікке шексіз үйреніп, орынтағымен біте қайнасқан адам үшін ондай шешім қабылдау оңай емес. Тіпті, ең жұмсартылған баға бергеннің өзінде, бұл күтпеген әрі күрделі қадам. Себебі билік – ең күшті тәуелділік, ал одан өз еркімен бас тартқан оқиғалар тарихта өте аз.
Әрине, Назарбаевтың биліктен кетуі де алдын ала жазылған сценарий бойынша өткен спектакль болғаны даусыз. Бұл сценарийге Қаңтар оқиғасы елеулі түзету енгізді. Дегенмен, факт өзгермейді – соңғы жылдары ол өзін жұртқа сирек еске салады. Кейде Ресей президенті Владимир Путинге «бейкүнә» сапар шегіп қояды немесе елорданы көшіру себебі мен жеке өмірі туралы орынсыз мәлімдемелер жасайды.
Азия кеңістігінде халық пен билеушінің арасында әрдайым белгілі бір сакральды байланыс бар. Бұл қатынас ежелден қысқа әрі қатал формуламен сипатталады: «Әр халық өзіне лайық басшыға ие».
Біз де өз Назарбаевымызды лайықты түрде қабылдадық – ол қарсыластарын жүйелі түрде жойғанда да, ядролық қарудан бас тартқанда да, нарықтық экономиканың негізін қалағанда да солай болды.
Ол Кеңес Одағының күйреуін өте ауыр қабылдады. Соңына дейін Одақтың жаңа көшбасшысы болуға үміттенді. Себебі империяның күйреу сәтінде оның басына ұлттық республикалардан шыққан адам келуі ықтимал еді. Сондықтан Қазақстан тәуелсіздікті амалсыз қабылдады. Ұлттық валютаны енгізу де мәжбүрлі қадам болды.
2000-жылдарға дейін Нұрсұлтан Әбішұлы – элита өкілдері өзара «Папа» деп атаған адам – өзін қатал да қамқор клан басшысы ретінде ұстай білді. Ол кәсіпкерлерді жеке ұшағына отырғызып, түрлі елдерге ертіп барды. Бұл арқылы жаңа биліктік мүмкіндіктерін көрсетіп қана қоймай, елді даму жолына түсіруге үміттенді. Сол кезде ол кеңестік номенклатурадан құралған өз айналасын жас реформаторлармен толықтырып, белгілі бір уақытқа дейін оларды еркін әрекет етуге мүмкіндік берді. Сол реформалардың жемісін ел бүгінде де көріп отыр. Тіпті бір кездері Назарбаев БАҚ-пен санасып, өзі газеттер оқып, теледидар көретін. Ол халықпен байланысты жоғалтпауға тырысты. Алайда көп ұзамай ол бұл елмен де, баспасөзбен де басқаруға болатынын ұқты.
Уақыт өте келе ол Орталық Азиядағы өз әріптестерінің кеңесіне құлақ асып, КСРО-дан қалған байлықты өзіне бағынатын тұлғаларға үлестіре бастады. Олар көбінесе қазақ емес ұлттың өкілдері еді. Бұл бір жағынан компенсация, екінші жағынан бақылау тетігі болатын. Себебі ұлттық буржуазияда мұндай ресурстарды игеруге қажетті тәжірибе, ықпал мен капитал жетіспейтін.
Бірақ бәрін өзгерткен үш фаталды фактор болды:
-
Отбасы мен жақындары қолдағы мүмкіндікті сезіп, мұнай мен шикізат бағасының шарықтауы кезінде өз үлесін талап ете бастады.
-
Рахат Әлиев пен оның саясатқа құмар үлкен қызы мемлекеттік төңкеріс сценарийін жүзеге асыруға тырысты.
-
«Жас түріктер» өздерін маңызды саяси ойыншы сезініп, саясатпен ойнағысы келді. Бұл ұзаққа созылған жоқ. Төңкеріс тізерлетіп басылды, басшысы атылды, күйеу бала мен қыз біртіндеп ықпал аймағынан шығарылды.
Сол кезде «Папа» шындап қорықты. Мүмкін, тұңғыш рет. Ол бар өмірін сарп еткен биліктің шайқалуы мүмкін екенін түсінді. Осы сәттен бастап ресурстарды толық бақылауға алу жоспары іске қосылды. Алдымен «Самұрық», сосын «Қазына» құрылды. Кейін ұлттық компаниялар жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кетті. Бұл үрдістің шарықтау шегі – Астананың сол жағалауындағы оффшорлық МФЦА (АХҚО) жобасы болды.
Елорданың көшірілуі туралы айтар болсақ, Назарбаев өз естеліктерінде бұл шешімнің басты себебі – оған мезі болған алматылық элитаны жаңарту әрекеті екенін мойындайды. Себебі өзі – шахтер қалашығынан шыққан, арнаулы училищені бітірген провинциялық жігіт. Алматының кеңестік элитасы оны толық мойындай қоймады. Жаһандық саясаттағы танымалдық, байлық пен ықпал оған туған комплекстерін жеңдірмеді. Оның үстіне, ол элитаның сапасын орналасқан жері емес, ішкі мазмұны анықтайтынын түсінді. Тіпті, ең жақын қоршау – ең қауіпті аймақ екенін ұққан кезі де осы шығар.
Айтуларынша, Назарбаев өзіне сенім білдірген адаммен құпия әңгімеде былай дейтін болған: «Келесі сен боласың. Дайындал». Сосын мұқият бақылап отырған. Осы сөзге еліккендер өзін «мұрагер» сезініп, тіпті, оны «достарымен» бөлісетін. Бұл, әрине, саяси өмірін аяқтайтын әрекет еді.
Себебі ол кезде «Президент» және «Назарбаев» ұғымдары ажырамайтын еді. Мұндай ойыннан кейін карьераның аяқталуы заңдылыққа айналды. Содан бері шенеуніктердің бойына кез келген жариялылықтан үрей ұялап, ол үрей бүгінгі билікке де кесірін тигізіп отыр.
Токайды мұрагер ретінде таңдауының басты себебі де – оның осы ұсынысқа салқынқандылықпен қарауы шығар. Оның дипломатиялық тәжірибесі, абайлығы, кландық байланыстардан алшақ болуы шешуші рөл атқарды. Тіпті айтуға болады, Токаевты президент еткен – оның саяси жалғыздығы. Жыл өткен сайын ол Назарбаевтың логикасын жақсырақ түсініп келеді. Кейде келісіп, кейде қарсы шықса да.
Назарбаев – кеңестік номенклатураның нағыз өкілі. Оның бойында сол жүйенің барлық артықшылығы мен кемшілігі бар еді. Оны қарапайымдылығы үшін жақсы көрді, бірақ бұл қарапайымдылықтың артында айлакер билеуші тұрды. Ол сөзсіз – өз халқының қанынан жаралған қазақ. Отбасына, ортасына берілгендігімен, билікке деген құштарлығымен, түрлі азғыруларға қарсы тұра алмауымен, бірақ сонымен қатар – жаңалыққа ашықтығымен ерекшеленді.
Ол өзінің халқынан түрлі реакция көрді – шексіз табынудан бастап, «Шал, кет!» деген ашық қарсылыққа дейін.
Назарбаев ұзақ жылдар бойы Қазақстанның бренд-амбассадоры болды. Ол елмен қатар, байлықтың, авторитаризмнің, бірақ сонымен бірге харизманың символы еді. Оның тартымдылығы жоғары лауазымды саясаткерлер мен қарапайым халықты да өзіне баурайтын.
Қалай десек те, «Папаның» тосын сыйлары әлі таусылмаған болуы да мүмкін.
Карлығаш Еженова