Munarmedia.kz. 25.06.2025 /Астана/-АҚШ президенті Дональд Трамптың пікіріне қарамастан, экономистердің басым көпшілігі тарифтер ағымдағы шот тапшылығын қысқарта алмайды деп есептейді. Бірақ бұл көзқарасты қолдайтын соңғы дәлелдер аз – себебі соңғы онжылдықтарда әлем бойынша тарифтер өте төмен деңгейде сақталып келді. Дамыған елдер орташа тарифтік мөлшерлемені бірнеше пайыздан асырған емес. Ендеше, мұндай сенімді консенсус неге сүйеніп тұр?
Біріншіден, тарих. 1920–30 жылдардағы соғыстар арасындағы кезеңде жоғары тарифтер кең таралған. Мәселен, АҚШ 1930 жылы Гувер президенттігі кезінде қабылданған атышулы Смут-Хоули тарифтер заңын енгізгенде, елдің сауда балансы оң көрсеткіште болған. Бірақ осыдан кейінгі жаһандық сауда күрт құлдырағанымен, АҚШ-тың сауда сальдосы жақсарған жоқ.
Тіпті қазіргі таңда жоғары тарифтер мен ағымдағы шот арасындағы тікелей байланысты нақты көрсететін мәлімет аз болса да, экономистер тұжырым жасай алады. Себебі біз ағымдағы шот тепе-теңдігін не анықтайтынын білеміз: бұл – ұлттық жинақ пен инвестиция деңгейінің арасындағы айырма. Мысалы, АҚШ-та ұлттық жинақ деңгейі ЖІӨ-нің 17%-ын құрайды. ЕО елдерінде бұл көрсеткіш 24% – яғни 7 пайыздық тармаққа жоғары. Екі аймақтың инвестициялық деңгейі ұқсас болғандықтан, жинақ айырмашылығы ағымдағы шот теңгеріміне тікелей әсер етеді. 2024 жылы АҚШ-тың ағымдағы шот тапшылығы ЖІӨ-нің 4%-ына жуықтаса, Еуроодақта керісінше, 2,7%-дық оң сальдо тіркелді.
Әрине, Трамп әкімшілігінің тарифтері – әсіресе 2 сәуірде жарияланып, 9 сәуірде "уақытша тоқтатылған" реципрокты тарифтер – тек тауарлар саудасына бағытталған. Ал ағымдағы шоттың басқа элементтері – қызметтер балансы мен инвестициялық табыс – салыстырмалы түрде тұрақты және мардымсыз.
Шын мәнінде, ағымдағы шотты жақсартудың екі жолы бар: жинақты күрт арттыру немесе инвестицияны күрт қысқарту. Трамптың тарифтері осы екеуіне әкелуі мүмкін, егер олар экономикалық сенімді әлсіретіп, рецессияға түрткі болса. Белгісіздік инвестициялық белсенділікті тежеуі ықтимал, ал импорт бағасының қымбаттауы тұтынушылардың шығынын уақытша тоқтатуға итермелейді.
Алайда, бұл белгісіздік ұзаққа созылмайды. Ақ үй қазірдің өзінде бірқатар сауда келісімдерін жариялап үлгерді. Мысалы, Ұлыбританиямен келісім бірнеше күнде жасалды. Сонымен қатар, Қытай импортына салынған ауқымды тарифтер де уақытша тоқтатылды. Трамптың мәмілеге деген құмарлығы мен түбегейлі нәтижеге ұмтылмауы ескерілсе, алдағы үш ай ішінде тағы да бірнеше келісім жасалуы әбден мүмкін.
Осылайша, саясаттағы тұрақсыздық бәсеңдеген соң, АҚШ бұрынғы үлгісіне – жинағы аз, инвестициясы жоғары экономикалық моделіне қайта оралуы ықтимал. Әсіресе, жасанды интеллект саласындағы американдық көшбасшылық сақталса. Сондықтан АҚШ-тың ағымдағы шотындағы уақытша оң өзгерістерге қарамастан, жалпы тапшылық сақталады, ал Қытай, ЕО мен Жапония секілді экономикалардың оң сальдосы жалғаса береді.
Дегенмен, Трамптың тарифтері екіжақты сауда балансына әсер етуі мүмкін. Бұл құбылыс бұрыннан байқалып келеді: 2018 жылдан бастап, АҚШ Қытайға қарсы жоғары тарифтер енгізген сәттен бастап, Қытайдың АҚШ импорты нарығындағы үлесі 21%-дан 14%-ға дейін төмендеді. Ал Қытайдың ЕО-ға экспорты сәл ғана артты (20% шамасында).
Екіжақты теңгерімдегі осы қысқару Трамп үшін жеткілікті болуы мүмкін. Себебі ол екіжақты сауда балансына ерекше назар аударады және тариф саясатын осы есепке сүйеніп құрады. Жақында АҚШ пен Қытай тарифтерді уақытша төмендетуге бағытталған алдын ала келісімге келді. Алайда, жаңа 90 күндік "үзіліс" кезеңінде де Қытайдан келетін тауарларға салынатын салық биылғы жылдың басындағы деңгейден 30%-ға жоғары болып қала бермек.
Нәтижесінде, Қытай АҚШ-қа экспорт көлемін одан әрі азайтады. Қытай өндірушілері АҚШ-қа арналмаған өнімдерді басқа нарықтарға – әсіресе Еуропаға бағыттайды. Бірақ бұл жинақ пен инвестиция тепе-теңдігіне әсер етпейді, себебі бір елден келетін импорттың артуы екінші елден келетін импорттың азаюымен немесе экспорттың өсуімен теңестіріледі.
Бұдан шығатыны – екіжақты сауда құрылымында ірі қайта бөліністер болады. Бұл үдеріс өндірісті жаңа нарықтарға бейімдеуді талап етеді. Сонымен қатар, үкіметтерге өз нарығын "қаптап жатқан импорттан" қорғауға деген азғыруға қарсы тұру қажеттігін туындатады.
Бірақ нағыз қауіп – АҚШ емес, басқа елдер арасындағы жаңа сауда бағыттарының күрделенуі мен ауысуы. Бұл жаһандық сауда жүйесі үшін тарифтердің тікелей әсерінен де үлкен сынақ болуы мүмкін.
Даниэль Грос
Еуропалық саясатты зерттеу институтының директоры (Боккони университеті)