Ұзақ үзілістен кейін Вашингтон Орталық Азиядағы өз мүдделерін қайта қарауға кірісті. Бұл бағыттағы талдауды АҚШ-тың Орталық Азия мен Кавказ институты (CACI) дайындап, аймақтың жаңа кеңейтілген шекарасын ұсынды. Енді Орталық Азия тек Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстанмен шектелмей, оған Әзербайжан, Грузия, Армения және Моңғолия да қосылады.
Қырық жылдан астам уақыт бойы АҚШ-тың Сыртқы саясат жөніндегі кеңесі (AFPC) елдің халықаралық бағытын айқындауда маңызды рөл атқарып келеді. Кеңес Конгресс мүшелерімен, атқарушы билік өкілдерімен және сарапшылармен тығыз байланыста жұмыс істейді. Ал CACI институтының негізін қалаушы — танымал сарапшы Фредерик Старр 2017 жылдан бері AFPC-мен ресми түрде байланысқан.
Жаңа стратегия нені көздейді?
Жаңа құжат АҚШ-тың кеңейтілген Орталық Азия — «Үлкен Орталық Азия» бойынша стратегиясының негіздерін белгілейді. Бұл аймақ — Ресей мен Қытай арасындағы ықпал үшін күрестің, Азиядағы геосаяси бәсекенің, сондай-ақ уран, мұнай және табиғи газ сияқты стратегиялық ресурстар үшін тартыстың маңызды алаңы.
АҚШ өз стратегиясын төрт негізгі бағытқа шоғырландырмақ:
-
Ядролық қауіпсіздік: Иранның ядролық бағдарламасы Вашингтонды алаңдатып отыр. Аймақ алты державамен — Қытай, Үндістан, Ресей, Пәкістан, Иран және Түркиямен шектеседі. Бұл мемлекеттердің бесеуі ядролық қаруға ие немесе оған ұмтылып отыр. Мұндай жағдай тұрақсыздықты арттырып, жаһандық деңгейде қақтығыстар қаупін күшейтеді.
-
Экономикалық әлеует: Орталық Азия — АҚШ-тың жеке секторы үшін инвестиция салуға және пайда табуға ең қолайлы өңірлердің бірі. Аймақ әлемдік нарықтарға шығуға мүмкіндік беретін көлік дәліздеріне (мысалы, Орта дәлізге) ие. Мұнда уран, литий және сирек кездесетін металдар қоры мол. Бұл ресурстарға америкалықтардың басым қолжетімділігі экономикалық және технологиялық үстемдігін сақтау үшін аса маңызды.
-
Терроризммен күрес: Ислам радикализмі Орталық Азия елдері мен АҚШ үшін ортақ қауіп болып қала береді. Бұл — Иран, Пәкістан және Ауғанстан арқылы тарайтын идеология мен құрылымдардың нәтижесі. Вашингтон аймақ елдерімен бірлесіп, терроризмге қарсы тиімді іс-қимыл тетіктерін жолға қоюды көздейді.
-
Қытайға қарсы тепе-теңдік: АҚШ-тың жаңа қауіпсіздік доктринасында Қытай басты стратегиялық қарсылас ретінде белгіленген. Қытайдың Еуропа мен Таяу Шығысқа жолы — дәл осы Орталық Азия арқылы өтеді. Сондықтан АҚШ аймақта баламалы сауда дәліздерін дамытуды, Қытайдың ықпалын азайтуды және жеткізу тізбегін әртараптандыруды көздеп отыр.
Аймақ шекарасын кеңейту не үшін қажет?
Кеңестік кезеңнен бері қалыптасқан түсінік бойынша, Орталық Азия бес мемлекетпен шектеліп келген. Алайда бүгінде бұл анықтама ескірген. Әзербайжан аймақ елдерімен тығыз экономикалық және саяси байланыс орнатқан. Сонымен қатар Грузия, Армения және Моңғолия «Үлкен Орталық Азияның» батыс, шығыс және оңтүстік шекараларын құрап отыр. Ауғанстан да біртіндеп стратегияның шеткері емес, толыққанды элементіне айналуы тиіс.
Вашингтон осы аймақты бұрын тек қауіп көзі ретінде қарастырып келген. Бірақ жаңа көзқарас оны АҚШ үшін стратегиялық мүмкіндіктер кеңістігі ретінде тануға шақырады. Ауғанстан ғасырлар бойы аймақтың ажырамас бөлігі болған. Енді оны проблемалық нүкте емес, тұрақтылық пен дамуға ықпал ететін фактор ретінде қарау ұсынылады.
АҚШ не ұсынады?
-
«Үлкен Орталық Азия» ұғымын бекітіп, құрамына Әзербайжан мен шекаралас елдерді енгізу;
-
C6+1 атты жаңа диалогтық платформа құру — яғни АҚШ пен алты аймақ елдерінің бірлескен әрекеттері;
-
АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесінде арнайы президенттік уәкіл тағайындау;
-
Бюрократиялық кедергілерді жою және аймаққа бағытталған саясатты үйлестіру;
-
«Америка–Орталық Азия іскерлік кеңесін» құру — бизнес пен туризм үшін бірыңғай визалық және сауда стандарттарын енгізу;
-
Аймақтық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру — барлау, терроризмге қарсы күрес, бірлескен жаттығулар;
-
Жастар мен жаңа элита үшін білім беру бағдарламаларын кеңейту — АҚШ-та оқу және тәжірибе алмасу мүмкіндіктері.
Шектеулер мен шынайылық
Вашингтон бұл аймаққа Қытай мен Түркия сияқты ірі инвестициялық жобалармен келе алмайды. Сондай-ақ әскери қатысуға немесе НАТО секілді қауіпсіздік одақтарына тартуға да дайын емес. Сондықтан АҚШ-тың басты ұстанымы — аймақтың өз ішінде дамитын институттар мен бастамаларға қолдау білдіру.
Өңірдегі мемлекеттер біртіндеп ASEAN, Солтүстік кеңес сияқты өңірлік ұйымдарға ұқсас құрылымдар құруға талпынып отыр. АҚШ бұл процесті сырттан басқармай, ішкі серіктес ретінде қолдауға дайын екенін білдіреді.
АҚШ үшін «Үлкен Орталық Азия» тек ықпал аймағы емес, жаһандық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі стратегиялық хабқа айналмақ. Бірақ бұл мақсатқа тек аймақ елдерімен тең әріптестік орнату арқылы ғана жетуге болады.